Analizë shkencore dhe diplomaci praktiko–ndërkombëtare
Nga Universiteti i Harvardit (Kembrixh), Boston – SHBA
Prof. Dr. Fejzulla Berisha
Fan S. Noli (1882–1965) përfaqëson një nga rastet më emblematike të veprimtarisë diplomatike shqiptare në diasporë, duke kombinuar kompetencat në politikë, kulturë, fe dhe publicistikë për të afirmuar të drejtat e shqiptarëve jashtë kufijve të shtetit shqiptar të sotëm – kryesisht në Kosovë, Çamëri, Mal të Zi dhe Maqedoni.
Veprimtaria e tij nuk ishte thjesht lobim politik apo aktivitet kulturor; ajo përbën një shembull të qartë të diplomacisë ndërkombëtare të një kombi pa shtet, të zhvilluar sipas parimeve të të drejtës publike ndërkombëtare dhe praktikave diplomatike të fillim-shekullit XX.
Duke vepruar nga Kembrixhi–Boston, Noli institucionalizoi një qasje tre-dimensionale të diplomacisë shqiptare:
Diplomacia strategjike – lobimi pranë qeverive dhe institucioneve ndërkombëtare;
Diplomacia e diasporës – aktivizimi i komunitetit shqiptar si faktor politik dhe ndërkombëtar;
Diplomacia e identitetit – përdorimi i kulturës, fesë dhe medias si instrument ndikimi global.
Ky artikull paraqet një analizë të thelluar shkencore dhe juridike të veprimtarisë së Nolit si veprimtar-diplomat, duke përfshirë raste konkrete të periudhës 1910–1965 dhe ndikimin e tij në politikat ndërkombëtare mbi çështjen shqiptare.
1. Diplomacia e identitetit dhe instrumentet kulturore-fetare
Fan S. Noli e kuptoi se identiteti kulturor dhe fetar është instrument strategjik diplomatik, i cili mund të legjitimojë kërkesat e një kombi pa shtet në arenën ndërkombëtare.
-Kisha Ortodokse Autoqefale Shqiptare në SHBA: Institucioni nuk ishte vetëm fetar, por shërbente si ambasadë kombëtare e diasporës, duke fuqizuar legjitimitetin ndërkombëtar të kombit shqiptar.
Raste konkrete
-Raporti i “Diellit” për dhunën serbe në Kosovë (1919)
Noli dokumentoi:
-shpronësimet dhe kolonizimet serbe;-ndalimin e arsimimit shqip;-persekutimin e intelektualëve dhe klerikëve shqiptarë;-dhunën sistematike ndaj popullsisë shqiptare.
Ky raport u përdor për të:-informuar delegacionin shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris;-krijuar presion moral dhe politik mbi qarqet diplomatike amerikane;-influencuar opinionin akademik dhe publik në SHBA.
Përdorimi i gazetës “Dielli” si instrument diplomatik
Botimet e Nolit mbi Kosovën, Çamërinë dhe shqiptarët e Maqedonisë shërbyen si dokumentacion i bazuar mbi të drejtën ndërkombëtare dhe të drejtat e njeriut, duke krijuar një precedent për përdorimin e medias si instrument diplomatik në të drejtën publike ndërkombëtare.
2. Lobimi politik dhe aktiviteti diplomatik në Washington
Fan S. Noli ndërtoi një rrjet diplomatik të sofistikuar, duke lidhur:-senatorë dhe kongresmenë amerikanë;-diplomatë të shteteve të mëdha;-qarqe akademike të Harvardit dhe MIT.
Raste konkrete
Memorandumi për Kosovën (1919)-Denoncim i dhunës dhe shpronësimeve;-Kërkesë për mbrojtje ndërkombëtare dhe garanci për të drejtat kulturore dhe gjuhësore;-Përdorim i dokumentacionit si instrument juridik dhe politik në arenën ndërkombëtare.
Raportet për Çamërinë dhe shqiptarët në Mal të Zi dhe Maqedoni-Dokumentimin e shkeljeve të të drejtave;-Lidhjen me institucionet ndërkombëtare dhe akademike;-Përdorimin e fakteve konkrete për të ndikuar fuqitë e mëdha në zbatim të të drejtës publike ndërkombëtare për mbrojtjen e pakicave.
Këto veprime e paraqesin Nolin si një veprimtar-diplomat që përdor ligjshmërinë dhe dokumentacionin ndërkombëtar si mjet presioni.
3. Mobilizimi i diasporës: Diplomacia popullore shqiptare
Veprimtaria e Nolit në diasporë nuk ishte thjesht kulturore, por kishte efekt juridik dhe politik në arenën ndërkombëtare, duke përfshirë:-Kongrese kombëtare dhe manifestime publike;-Fondacione humanitare për shqiptarët në trojet e pushtuara;-Financimin dhe përdorimin e medias “Dielli” si instrument diplomatik.
Raste konkrete
Fondacioni Shqiptar i Nolit (1920)-Sigurimi i librave shqip dhe bursave për nxënësit shqiptarë;-Ndihma për familjet e dëmtuara;-Aktivizim institucional i diasporës për mbrojtje të të drejtave kulturore dhe arsimore.
Manifestimet publike në Boston dhe New York (1920–1930)-Tubime që shërbenin si instrument presioni moral dhe politik mbi qeverinë amerikane;-Konsolidim i rrjetit diplomatik dhe lobues në mënyrë të koordinuar.
4. Diplomacia ndërkombëtare dhe ndikimi praktik
Fan S. Noli ishte veprimtar-diplomat i pakontestueshëm, i cili përdori çdo instrument të diplomacisë ndërkombëtare:-Kontakte me Lidhjen e Kombeve dhe fuqitë e mëdha;-Dokumentim i shkeljeve të të drejtave ndërkombëtare të shqiptarëve;-Angazhim për njohjen e pakicave dhe garantimin e të drejtave të tyre.
Strategjia e tij kombinonte:
Dokumentacion ligjor dhe historik;
Presion publik dhe medial;
Mobilizim të diasporës si aktor politik ndërkombëtar.
5. Trashëgimia diplomatike dhe modeli i Nolit
Fan S. Noli vendosi standarde për diplomacinë shqiptare moderne, duke zhvilluar tri shtylla të pakontestueshme:
Diplomacia strategjike – përdorimi i lobimit dhe marrëdhënieve ndërkombëtare për të legjitimuar kërkesat kombëtare;
Diplomacia e diasporës – aktivizimi i komunitetit si faktor politik dhe juridik;
Diplomacia e identitetit – përdorimi i kulturës, fesë dhe mediave për të mbështetur të drejtën ndërkombëtare dhe politikat ndërkombëtare të kombit shqiptar.
Fan S. Noli nuk ishte thjesht zëri i shqiptarëve jashtë Shqipërisë – ai ishte veprimtar-diplomat, arkitekt i diplomacisë globale shqiptare dhe pionier në përdorimin e të drejtës publike dhe instrumentave ndërkombëtarë për mbrojtjen e të drejtave kombëtare. /GDielli
