Albert Vataj
Në thellësinë e pesë shekujve, Katedralja e Shën Jakobit në Shibenik ruan një sekret të heshtur, figura e Skënderbeut e gdhendur në absidën e parë. Në jehonën e kohës dhe madhështinë monumentale të gurit, kjo ikonografi nuk është thjesht një imazh; është një portë që na fton të kuptojmë jo vetëm figurën e heroit shqiptar, por edhe ndërveprimet kulturore dhe historike që formësuan Ballkanin mes shekujve XV–XVI. Katedralja, e ndërtuar pa llaç, është një testament unik i bashkimit midis gotikës veneciane dhe renesancës dalmatine, dhe gravura e Skënderbeut është pjesa që zë një vend të veçantë në këtë narrativë arkitekturore dhe kulturore.
Figura e Skënderbeut, siç e përshkruan Jahja Drançolli, është e gdhendur me tipare të forta: vetulla të trasha, mjekër të gjatë dhe mbulesë koke karakteristike që i përket portretizimeve europiane të shekullit XV. Por ajo që e bën gravurën e Shibenikut veçanërisht intriguese është mënyra se si ajo kap energjinë dhe vitalitetin e heroit, në dallim nga portretet e tjera që e paraqesin më të lodhur nga luftërat. Në këtë mënyrë, figura nuk është thjesht një kujtesë historike; ajo bëhet një idealizim i hershëm i reputacionit të Skënderbeut, një afirmim i forcës dhe autoritetit të tij që qarkullonte në bregdetin adriatik shumë përpara se ikonografia e shekullit XVI të formësohej plotësisht.
Prania e figurës së Skënderbeut në Dalmatinë e shekullit XV–XVI nuk është rastësi. Gjatë luftës kundër Perandorisë Osmane, Republika e Venedikut dhe qytetet dalmatine e shikonin Skënderbeun jo vetëm si aleat të mundshëm, por si simbol të rezistencës europiane. Arkivat dhe raportet veneciane e përmendin shpesh emrin e tij, ndonjëherë si shqetësim për ekuilibrat e rajonit, ndonjëherë si shpresë për ndalimin e zgjerimit osman. Ikonografia e tij, e vendosur në hapësira të shenjta, shërbente si përkthyes i mendësive politike dhe shoqërore, duke e kthyer artin në mjet komunikimi mes kulturave dhe fuqive politike të kohës.
Ky mister bëhet edhe më i thellë kur njihet fakti se në shekullin XIX studiues kroatë zbuluan dy grafika të tjera të Skënderbeut në Hungari dhe Itali. Ky “trekëndësh ikonografik”, Shibenik, Hungari, Itali, tregon për një rrjet të gjerë marrëdhëniesh kulturore, tregtare dhe diplomatike, duke e bërë Skënderbeun një figurë paneuropiane dhe jo thjesht një hero kombëtar. Portretet e tij nuk ishin thjesht dekorativë, por shenja identitare dhe pjesë e një mitologjie që përhapej përtej kufijve shqiptarë.
Dokumentimi modern fotografik nga Gazmend Çitaku ka rikthyer gravurën në vëmendje, duke nxjerrë në pah detaje të skalitur me mjeshtëri, mënyrën si drita prek mbulesën e kokës, hijet që formojnë linjat e mjekrës, prerjen e gdhendjes që tregon fuqinë e dorës së artizanit dhe kompleksitetin e shprehjes artistike. Ky rikthim vizual na fton të mendojmë mbi funksionin e ikonografisë si dëshmi e ndërthurjes kulturore dhe historike, mbi mënyrën se si figura e një heroi mund të bëhet urë mes botëve, midis komuniteteve dhe epokave.
Pyetjet që lindin janë të shumta: A është kjo gravurë përpjekje për të integruar Skënderbeun në panteonin e figurave të fuqishme europiane? A pasqyron traditën e portretizimit të heronjve të krishterë që mbronin kufijtë e botës latine? Apo është një homazh i vonë, i gdhendur nga artizanë që tashmë njihnin mitin e tij të lavdishëm? Pikërisht këtu qëndron vlera e gravurës: ajo na sfidon të rishikojmë mënyrën se si historia ruhet jo vetëm në libra, por edhe në gurë që flasin.
Gravura e Skënderbeut në Shibenik është më shumë se një fakt historik; ajo është dëshmi e një epoke kur Adriatiku ishte urë midis popujve, dhe figura e Heroit lundronte mbi dallgët e reputacionit europian. Është një gur i çmuar në mozaikun e pranisë së Skënderbeut në Europë, një kombinim i artit, historisë dhe mitit, që fton jo vetëm të shohësh, por të kuptosh./Gdielli
