/ Nga: Dr. Dorian Koçi /
175 vjetori i lindjes së Sami Frashërit
Në historinë e shqiptarëve, pak figura arrijnë të sintetizojnë në mënyrë kaq të thellë përpjekjen për identitet kombëtar, përparim kulturor dhe ndërhyrje reformuese në një perandori të vjetër siç bëri Sami Frashëri. I lindur në një periferi të Ballkanit, por me një horizont që përfshinte krejt hapësirën mesdhetare dhe orientale, Samiu u bë një arkitekt i ideve që kapërcyen kufijtë etnikë dhe kohorë, duke ndikuar në mënyrë të pazëvendësueshme jo vetëm procesin e ndërgjegjësimit kombëtar shqiptar, por edhe zhvillimet e modernizmit osman.
Lindja e një mendimtari në kohë të trazuara
Kur Sami Frashëri erdhi në jetë, Perandoria Osmane ishte në një fazë krizash të shumanshme: goditje nga fuqitë europiane, lëvizje nacionaliste brenda dhe rënie e thellë institucionale. Ballkani ishte një vatër e këtyre transformimeve, dhe pikërisht në këtë qendër tensioni u formua vetëdija politike dhe kulturore e Samiut. Ai e kuptoi herët se shqiptarët, nëse donin të mbijetonin në këtë vorbull të ndryshimeve, duhej të organizoheshin si një trup i vetëm, i lidhur jo me fe apo fis, por me gjuhë, kulturë dhe qëllim historik të përbashkët.
Gjuha si akt politik
Një nga prurjet më origjinale të mendimit të tij ishte pikërisht roli që i dha gjuhës. Në një kohë kur shumica e popujve të Ballkanit nisën të artikulonin identitetin e tyre përmes simboleve fetare, Sami Frashëri vendosi gjuhën në themel të përkatësisë kombëtare. Ai nuk e trajtoi shqipen thjesht si një mjet komunikimi, por si një hapësirë të ndërgjegjes kolektive, ku fshiheshin kujtimet, zakonet, ndjenjat dhe vetë shpirti i një populli.
Për këtë arsye, përpjekjet e tij për standardizimin e alfabetit, për hartimin e teksteve arsimore dhe për shtypin në gjuhën shqipe nuk ishin veprime teknike, por akte themeluese të një kulture shtetformuese. Ai e dinte mirë që një komb pa shkollë në gjuhën e vet, pa fjalor dhe pa shtyp, mbetej i pafuqishëm përballë të tjerëve.
Kombi si krijesë kulturore dhe politike
Ajo që e veçon Sami Frashërin nga shumë rilindës të kohës së tij është aftësia për ta konceptuar kombin jo si një dhuratë të së kaluarës, por si një projekt që duhet ndërtuar. Për të, shqiptarët nuk ishin një komb sepse kishin të njëjtën gjuhë, por sepse mund të bëheshin një komb përmes vetëdijes, arsimit dhe organizimit politik.
Kjo ide e tij i parapriu koncepteve moderne të kombformimit në Europën Qendrore, ku shteti i të drejtës dhe qytetaria përbëjnë themelin e unitetit. Samiu e kishte të qartë se në një truall me kaq shumë ndarje fetare, vetëm një identitet laik dhe gjithëpërfshirës mund të garantonte bashkimin e shqiptarëve.
Reformator në trupin e një perandorie të vjetër
Një nga paradokset më të mëdha të figurës së Samiut është se, ndonëse ideolog i një kombi të ri, ai punoi për një pjesë të madhe të jetës së tij brenda strukturave të Perandorisë Osmane. Kjo nuk ishte një kontradiktë, por një zgjedhje strategjike. Samiu e kuptonte se ndikimi duhej ushtruar nga brenda, me gjuhën dhe format institucionale të kohës.
Si zyrtar, mendimtar dhe përkthyes në Stamboll, ai ndikoi drejtpërdrejt në proceset e modernizimit osman. Një nga përpjekjet më të mëdha të tij ishte reformimi i gjuhës turke, duke propozuar përdorimin e alfabetit latin dhe thjeshtimin e strukturës leksikore. Përmes veprës së tij enciklopedike dhe shkrimeve didaktike, ai u bë një mesues i qytetërimit, që sillte dijet europiane në një perandori që përpëlitej në krizën e orientimit historik.
Një mendimtar europian i lindur në Lindje
Sami Frashëri nuk u kthye kurrë në një ithtar të ideve nacionaliste shoviniste, siç ndodhi me shumë figura të tjera në Ballkan. Ai përqafoi një model intelektuali europian, që e sheh kombin si një formë organizimi demokratik, dhe jo si një përjashtim të tjerëve. Për të, Europa nuk ishte një model i gatshëm për t’u kopjuar, por një univers vlerash që duhej përthithur në mënyrë kritike: liria, arsimi, barazia para ligjit dhe drejtësia sociale.
Në këtë kontekst, Samiu krijoi një frymë që i parapriu shumë zhvillimeve që ndodhën më vonë në Shqipëri: laicizmit të shtetit, arsimimit të femrës, krijimit të institucioneve kulturore kombëtare dhe afirmimit të të drejtave qytetare.
Aktualiteti i një vizioni të papërfunduar
Figura e Sami Frashërit nuk është thjesht pjesë e së kaluarës. Mendimi i tij mbetet aktual sepse pyetjet që ai ngriti janë ende të hapura: Çfarë do të thotë të jesh shqiptar përtej gjuhës dhe prejardhjes? A mund të ndërtohet një shtet modern mbi themelet e arsimit dhe dijes? Si mund të jetojmë në një hapësirë ku Lindja dhe Perëndimi bashkëjetojnë, pa rënë në nënshtrim ndaj asnjërës? Pikërisht këto janë temat që bëjnë Sami Frashërin një figurë themeluese por jo të mbyllur, një frymë që vazhdon të mbajë gjallë ambicien për një komb të ndërtuar mbi dijen, qytetarinë dhe vizionin./Gazetadielli