/ Nga: PhD. Xhavit LIPAJ, Luzern/
Abstract:
Demenca është një nga sfidat kryesore të shëndetit publik global, me pasoja të thella
biologjike, psikologjike, sociale dhe etike. Ky artikull shqyrton kompleksitetin e demencës
nëpërmes një analize multidisiplinare, duke u fokusuar te aspektet klinike, neurobiologjike,
ndikimi social dhe sfidat etike. Me përhapjen e saj gjithnjë në rritje, demenca kërkon qasje të
integruara të kujdesit dhe zhvillim të vazhdueshëm shkencor.
Demenca: Kujtesa që shkon me erën
Në fillim ishte kujtesa – ajo strukturë e brendshme mbi të cilën ndërtohet identiteti,
ndërgjegjja dhe kuptimi i vetvetes. Por çfarë ndodh kur kjo strukturë fillon të shpërbëhet?
Çfarë ndodh kur copëza të përditshme, të dikurshme dhe thelbësore të jetës fillojnë të
zhduken në mënyrë të pakuptueshme, sikur të përthithen nga një erë e padukshme, por e
pamëshirshme? Ky është realiteti i zymtë i demencës – një nga sfidat më të mëdha të
mjekësisë moderne, e cila ndërthur aspekte biologjike, psikologjike, sociale dhe etike në
mënyrë dramatike.
Kuptimi dhe natyra e Demencës
Demenca nuk është një sëmundje e vetme, por një term që përfshin disa çrregullime
neurodegjenerative që karakterizohen nga humbje progresive e funksioneve konjitive si
kujtesa, gjykimi, të folurit dhe aftësia për të kryer detyra të përditshme (World Health
Organization [WHO], 2023). Lloji më i përhapur është sëmundja e Alzheimerit, që përbën
60–70% të rasteve globale të demencës (Alzheimer’s Disease International, 2022).
Në nivel neurobiologjik, demenca lidhet me dëmtime në lidhjet sinaptike dhe humbjen e
neuroneve, si dhe me akumulime patologjike të proteinave beta-amiloid dhe tau. Këto
ndryshime çojnë në atrofim të trurit dhe shkatërrim të rrjetit të komunikimit nervor (Hardy &
Selkoe, 2002; De Strooper & Karran, 2016).
Shkalla e Përhapjes dhe Faktorët e Rrezikut
Sipas të dhënave të fundit, mbi 55 milionë persona në mbarë botën jetojnë me demencë,
dhe ky numër pritet të arrijë mbi 150 milionë deri në vitin 2050 (WHO, 2023). Kjo rritje është
e lidhur ngushtësisht me plakjen globale të popullsisë.
Faktorët kryesorë të rrezikut përfshijnë:
Mosha – rreziku rritet pas moshës 65 vjeç;
Predispozita gjenetike, veçanërisht prania e variantit të gjenit APOE ε4 (Corder et al.,
1993);
Faktorë kardiovaskularë si hipertensioni, diabeti dhe obeziteti (Livingston et al.,
2020);
Nivelet e ulëta të edukimit dhe mungesa e stimulimit kognitiv, që ndikojnë në
ndërtimin e rezervës konjitive (Stern, 2012).
Ndikimi Psikosocial dhe Emocional
Demenca nuk është vetëm një çrregullim neurologjik; është një krizë e përmasave
ekzistenciale për individin dhe familjen. Humbja e kujtesës nuk është vetëm harresë, por
edhe humbje e lidhjes me kohën, me identitetin, dhe me të tjerët. Pacienti shpesh zhytet në
një realitet të turbullt, ku ndjenjat, fytyrat dhe përditshmëria humbin kuptimin.
Përkujdesësit, që shpesh janë anëtarë të familjes, përjetojnë nivele të larta stresi, depresioni
dhe rraskapitjeje emocionale (Brodaty & Donkin, 2009). Barrat ekonomike janë gjithashtu të
mëdha, veçanërisht në vendet me mbështetje të kufizuar institucionale.
Sfida Klinike dhe Kërkimore
Diagnostikimi i hershëm i demencës është thelbësor, por shpesh i vonuar për shkak të
interpretimit të simptomave të hershme si “plakje normale”. Biomarkerët si imazheria PET
dhe analizat e likuorit cerebrospinal janë zhvilluar për të ndihmuar në identifikimin e hershëm
të patologjisë (Jack et al., 2018).
Ndërkohë, përpjekjet për zhvillimin e terapive efektive vazhdojnë. Megjithëse janë miratuar
disa medikamente për trajtimin simptomatik, si donepezil dhe memantina, asnjëra prej tyre
nuk ofron shërim ose ndalim të progresionit (Cummings et al., 2019).
Etika dhe Shoqëria përballë Demencës
Demenca ngre pyetje të thella etike: Si duhet trajtuar autonomia kur aftësia për të marrë
vendime venitet? Si ruhet dinjiteti në një gjendje të humbjes së vetëdijes për veten?
Shoqëritë moderne përballen me sfidën e ndërtimit të një infrastrukture që mbështet jo
vetëm kujdesin klinik, por edhe integrimin social dhe emocional të pacientëve me demencë.
Ndryshimi i kulturës së kujdesit, edukimi i komuniteteve dhe zhvillimi i qasjeve të ndjeshme
janë thelbësore për të përballuar këtë krizë në rritje.
Konkluzion
Demenca është më shumë se një sëmundje e trurit – është një shpërbërje e kujtesës, e
lidhjeve njerëzore dhe e identitetit personal. Përmes metaforës “kujtesa që shkon me erën”,
përshkruhet me ndjeshmëri fati i atyre që gradualisht humbasin të djeshmen dhe e sotmja
fillon të zhduket. Përballë kësaj sfide globale, detyra jonë nuk është vetëm shkencore –
është edhe humane.
Referencat
Alzheimer’s Disease International. (2022). World Alzheimer Report 2022: Life after
diagnosis. https://www.alzint.org
Brodaty, H., & Donkin, M. (2009). Family caregivers of people with dementia. Dialogues in
Clinical Neuroscience, 11(2), 217–228. https://doi.org/10.31887/DCNS.2009.11.2/hbrodaty
Corder, E. H., Saunders, A. M., Strittmatter, W. J., Schmechel, D. E., Gaskell, P. C., Small,
G. W., … & Pericak-Vance, M. A. (1993). Gene dose of apolipoprotein E type 4 allele and the
risk of Alzheimer’s disease in late onset families. Science, 261(5123), 921–923.
https://doi.org/10.1126/science.8346443
Cummings, J., Lee, G., Ritter, A., & Zhong, K. (2019). Alzheimer’s disease drug
development pipeline: 2019. Alzheimer’s & Dementia: Translational Research & Clinical
Interventions, 5, 272–293. https://doi.org/10.1016/j.trci.2019.05.008
De Strooper, B., & Karran, E. (2016). The cellular phase of Alzheimer’s disease. Cell,
164(4), 603–615. https://doi.org/10.1016/j.cell.2015.12.056
Hardy, J., & Selkoe, D. J. (2002). The amyloid hypothesis of Alzheimer’s disease: Progress
and problems on the road to therapeutics. Science, 297(5580), 353–356.
https://doi.org/10.1126/science.1072994
Jack, C. R., Bennett, D. A., Blennow, K., Carrillo, M. C., Dunn, B., Haeberlein, S. B., … &
Silverberg, N. (2018). NIA-AA research framework: Toward a biological definition of
Alzheimer’s disease. Alzheimer’s & Dementia, 14(4), 535–562.
https://doi.org/10.1016/j.jalz.2018.02.018
Livingston, G., Huntley, J., Sommerlad, A., Ames, D., Ballard, C., Banerjee, S., … &
Mukadam, N. (2020). Dementia prevention, intervention, and care: 2020 report of the Lancet
Commission. The Lancet, 396(10248), 413–446. https://doi.org/10.1016/S0140-
6736(20)30367-6
Stern, Y. (2012). Cognitive reserve in ageing and Alzheimer’s disease. The Lancet
Neurology, 11(11), 1006–1012. https://doi.org/10.1016/S1474-4422(12)70191-6
World Health Organization. (2023). Dementia. https://www.who.int/news-room/fact-
sheets/detail/dementia