Nga Dr.Davida Marku
Mërgimi shqiptar gjatë tri dekadave të fundit ka krijuar një realitet të ri sociolinguistik, ku gjuha shqipe përballet njëkohësisht me sfida dhe me mundësi zhvillimi. Lëvizjet e mëdha demografike drejt vendeve perëndimore, kryesisht Gjermanisë, Italisë, Zvicrës dhe Shteteve të Bashkuara, e kanë shndërruar shqipen në një gjuhë diasporike me prani të fortë, por me rrezik të dukshëm të humbjes graduale të përdorimit ndër gjenerata. Ndërsa për gjeneratën e parë gjuha mbetet një mjet identifikimi, kujtese dhe lidhjeje me atdheun, për fëmijët dhe të rinjtë emigrantë shqipja shfaqet shpesh si gjuhë e dytë, e cila përdoret më pak intensivisht se gjuha e vendit pritës. Ky dualizëm gjuhësor krijon tensione zhvillimi dhe rënie, të cilat lidhen ngushtë me politikat gjuhësore familjare, shkollimin, integrimin social dhe ruajtjen e identitetit kulturor.
Në shumë raste, familjet shqiptare vazhdojnë të përdorin shqipen në shtëpi, duke e konsideruar atë si një element të rëndësishëm të trashëgimisë kulturore. Fëmijët e gjeneratës së dytë e mësojnë shqipen përmes komunikimit të përditshëm me prindërit, përmes medias shqiptare dhe përmes udhëtimeve të herëpashershme në vendlindje. Kjo krijon një hapësirë të qëndrueshme ku gjuha vazhdon të jetojë, edhe pse shpesh në një formë të përzier, ku ndikimet e gjuhës së huaj bëhen gjithnjë e më të dukshme. Megjithatë, emigracioni i gjatë dhe integrimi i thellë në shoqëritë perëndimore zbehin natyrshëm nevojën praktike për përdorimin e shqipes. Fëmijët që rriten në shkollat e huaja marrin një kompetencë të lartë në gjuhën e vendit ku jetojnë, ndërsa shqipja mbetet një gjuhë pasive, e lidhur kryesisht me mjedisin familjar. Në shumë raste përballimi i detyrimeve shkollore në gjuhën e vendit pritës e ul ndjeshëm përdorimin aktiv të shqipes, duke bërë që brezat e rinj të mos zhvillojnë aftësi të plota të shkrimit dhe leximit.
Shqipja në diasporë përballet gjithashtu me sfida strukturore që lidhen me mungesën e institucioneve të rregullta të mësimit plotësues të gjuhës amtare. Edhe pse në disa shtete ekzistojnë shkolla plotësuese të organizuara nga komunitetet shqiptare, ato shpesh funksionojnë me vështirësi si mungesa e fondeve, e hapësirave fizike dhe e stafit pedagogjik të kualifikuar. Pjesëmarrja e fëmijëve shqiptarë në këto shkolla nuk është gjithmonë e vazhdueshme, pasi prindërit e integruar në ritmin e jetës perëndimore gjejnë pak kohë për aktivitete të tilla shtesë. Për më tepër, fëmijët shpesh nuk e shohin shqipen si domosdoshmëri praktike, pasi gjithë arsimi, shoqërizimi dhe perspektiva profesionale lidhen ngushtë me gjuhën e vendit ku jetojnë. Kjo shkakton një hendek gjuhësor ku shqipja mbetet e pranueshme emocionalisht, por jo funksionale në të gjitha dimensionet e saj.
Megjithatë, duhet theksuar se procesi i rënies së përdorimit të shqipes nuk është linear. Diaspora shqiptare ka treguar një interes në rritje për ruajtjen e identitetit kombëtar, veçanërisht pas vitit 2010, kur mjetet digjitale, rrjetet sociale dhe platformat online e kanë bërë më të lehtë konsumimin e medias shqiptare. Muzika, filmat, emisionet dhe komunikimi i vazhdueshëm me familjarët në Shqipëri, Kosovë e Maqedoninë e Veriut kanë krijuar një lidhje të re gjuhësore që ndihmon ripërforcimin e identitetit shqiptar. Fëmijët e lindur jashtë shpesh e mësojnë shqipen përmes rrjeteve sociale, TikTok-ut, YouTube-it dhe komunikimeve të pandërprera digjitale, duke e mbajtur gjuhën të pranishme në forma të reja dhe jo tradicionale. Në rastin e komuniteteve të mëdha, si ai shqiptar në Zvicër, Gjermani apo SHBA, krijohen gjithnjë e më shumë organizata kulturore, qendra komunitare dhe aktivitete të cilat e përdorin shqipen si gjuhë të përditshme komunikimi, duke i dhënë asaj një funksion të ri publik.
Faktorët që ndikojnë në rënien e përdorimit të shqipes lidhen ngushtë me perceptimin e prindërve për të ardhmen e fëmijëve të tyre. Shumë prindër i kushtojnë rëndësi të madhe integrimit, duke i shtyrë fëmijët drejt përdorimit ekskluziv të gjuhës së vendit pritës për arsye praktike. Në këtë mënyrë krijohet ndërprerja e transmetimit gjuhësor, për të cilin linguistët e diasporës e konsiderojnë si faktor kyç në asimilimin kulturor. Nga ana tjetër prindër të tjerë përpiqen të ruajnë një qasje dygjuhësore, ku fëmijët mësojnë paralelisht shqipen dhe gjuhën e vendit ku jetojnë, duke përfituar nga avantazhet e dygjuhësisë. Modeli i familjeve që praktikojnë dygjuhësinë në mënyrë të qëndrueshme rezulton më efektiv në ruajtjen afatgjatë të shqipes, por kërkon përkushtim, kohë dhe mbështetje institucionale.
Në kontekstin e globalizimit, ruajtja e shqipes nuk është vetëm çështje identitare, por edhe kulturore dhe shkencore. Humbja e gjuhës nënkupton humbje të trashëgimisë, humbje të vlerave të të folmeve lokale dhe të gjithë strukturës së pasur që gjuha shqipe mbart. Për këtë arsye është e nevojshme që shtetet shqiptare dhe vetë diaspora të investojnë në krijimin e politikave të reja gjuhësore që nxisin mësimin e shqipes jashtë vendit. Mësimi online i gjuhës, krijimi i platformave ndërkombëtare për fëmijët shqiptarë të diasporës, botimi i teksteve të reja moderne dhe trajnimi i mësuesve të gjuhës shqipe janë hapa të domosdoshëm për të ruajtur përdorimin aktiv të gjuhës.
Një ndër fenomenet më të rëndësishme sociolinguistike që vërehet sot në diasporën shqiptare është zhvendosja graduale nga një dygjuhësi natyrale familjare drejt një monogjuhësie të kushtëzuar nga mjedisi shoqëror. Në moshat 6–12 vjeçare, fëmijët shqiptarë të emigrimit shfaqin aftësi të mira të komunikimit në shqip, por pas moshës së adoleshencës prirja drejt dominimit të gjuhës së vendit pritës bëhet dukshëm më e fortë. Kjo shfaqet në rënien e përdorimit të shqipes në situata formale, në zvogëlimin e fjalorit aktiv dhe në rritjen e ndikimit të huazimeve gjuhësore. Ndërkohë, prindërit shpesh e pranojnë këtë proces si të pashmangshëm për shkak të presionit të integrimit, por studiuesit e fushës së edukimit dygjuhësor theksojnë se ruajtja e gjuhës së parë ka ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin kognitiv, emocional dhe akademik të fëmijëve.
Shumë familje shqiptare deklarojnë se fëmijët e tyre e kuptojnë shqipen, por nuk arrijnë ta përdorin në mënyrë të qartë ose të strukturuar. Kjo lloj “kompetence e kufizuar” është një nga format më të zakonshme të rënies gjuhësore në diasporë dhe shpesh shoqërohet me humbje të lidhjes emocionale me kulturën e origjinës. Në këtë kontekst, shqipja nuk është vetëm mjet komunikimi, por edhe bartëse e vlerave shoqërore, të historisë dhe identitetit kolektiv. Kjo e bën edhe më të rëndësishme krijimin e modeleve të qëndrueshme të edukimit gjuhësor që mund të kombinojnë metodat tradicionale me ato bashkëkohore digjitale, duke e bërë gjuhën tërheqëse dhe të aksesueshme për brezat e rinj.
Në dekadën e fundit është vërejtur një rritje e aktiviteteve kulturore që synojnë ruajtjen e gjuhës shqipe jashtë vendit. Festivali i diasporës, aktivitetet letrare, klubet e leximit dhe mësimi online i shqipes po krijojnë një formë të re bashkësie gjuhësore që tejkalon kufijtë gjeografikë. Këto nisma tregojnë se diaspora shqiptare ka potencial të jashtëzakonshëm për të ruajtur dhe zhvilluar gjuhën, por për ta realizuar këtë potencial nevojitet koordinim i qëndrueshëm midis institucioneve shtetërore dhe komuniteteve jashtë vendit. Bashkëpunimi ndërinstitucional, sigurimi i fondeve dhe ofrimi i programeve të specializuara për edukimin gjuhësor janë hapa të detyrueshëm për të shmangur rënien e mëtejshme të përdorimit të shqipes në brezat e ardhshëm.
Në përfundim, ruajtja e gjuhës shqipe në kontekstin e emigrimit kërkon një qasje të shumëanshme, ku familja, shkolla, institucionet shtetërore dhe diaspora të veprojnë së bashku. Gjuha nuk është vetëm një sistem komunikimi, por një element i qenësishëm i identitetit personal dhe kolektiv. Vetëm me përpjekje të vazhdueshme dhe me programe të strukturuara të edukimit dygjuhësor, shqipja mund të mbetet gjuhë e gjallë dhe funksionale për brezat që lindin dhe rriten larg vendlindjes. /GD
