“Mall largimi”, e quan Mitrush Kuteli shtysën e tij të parë për të përmbledhur në një libër, krijimet dhe përkthimet e Fan Nolit. Ndërsa Qerim Panariti e kishte si amanet nga Noli vetë që shkrimet e tij, të mos liheshin vetëm nëpër faqet e periodikëve të kohës.
Për ne sot, sidomos për diasporën e Amerikës, na bëhen bashkë edhe malli, edhe amaneti që veprën e Fan Nolit mos ta lemë vetëm në botimet që janë bërë deri më sot, por të risillen tek lexuesi ribotime, pse jo, edhe studime si rezultat i hulumtimeve të parrahura më parë. Ky synim i fundit solli lindjen e një projekti të ri, që u ngjiz në fund të vitit 2022 dhe që u realizua në mars të vitit 2023 (Shtëpia Botuese “Adriatic Press”, New York) nga Biblioteka Noliane me në krye znj. Neka Doko, kryesinë e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe me mbështetjen e Federatës “Vatra”. Projekti në fjalë është ribotimi i “Albumit” të Fan Nolit, varianti origjinal i vitit 1948, publikuar në Boston nga shoqata “Vatra”. Kur Mitrush Kuteli punoi për mbledhjen e shkrimeve të Nolit, vendosi t’i japë librit këtë emër “Mall e brengë”. Ndërsa, shoqata “Vatra”, duke u nisur nga qëllimi i botimit, që ishte 40-vjetori i pranisë së Nolit në Amerikë, vendos që si titull, libri të ketë këtë fjalë: “Albumi”.
***
“Ku ta gjejmë origjinalin”?
Kjo është një pyetje me të cilën një lexues serioz e sidomos një studiues, ndeshet shumë shpesh gjatë procesit të leximit të një vepre. Tani, kur ky lexues jeton jashtë vendit, e ndjen edhe më shumë mungesën e përgjigjes së kësaj pyetjeje.
Duke qenë pjesë e stafit të Bibliotekës Shkencore Universitare në Shkodër për mbi 10 vite, kam pasur privilegjin të prek nga afër shumë vepra të çmuara nga arkivi. Janë dy ndjesi krejt të ndryshme kur e prek këtë “librin e vjetër” në atdhe dhe kur e prek kur je kaq larg vendlindjes. Përfshirja emocionale merr dimension krejt tjetër por edhe të shtyn të bësh diçka më shumë kur mendon për ata lexues e studiues që kanë të njëjtin pasion, si ti, që të “prekin” nga afër origjinalin e një vepre.
Kur nisëm punën për përgatitjen e ribotimit të “Albumit” me bashkëpunëtorët e palodhur znj. Neka Doko dhe z. Adnan Mehmeti, vazhdimisht kam pasur si parim pune: mos të deformohet origjinali.
Krijimtaria dhe shqipërimet e Nolit, janë ribotuar disa herë dhe në disa ribotime kemi hasur edhe emërtime si “Album I” dhe “Album II”. Qëllimi ka qenë, siç përmend edhe Qerim Panariti në botimin e vitit 1966, që të mos lihet asnjë kontribut i Nolit i papërfshirë. Projekti jonë i vitit 2023 përfshin vetëm ribotimin e versionit origjinal të vitit 1948, duke vendosur që të mos ndryshojmë asgjë nga teksti, përveç 2-3 ndërhyrjeve që do të përmenden më poshtë. Për qëllime studimore, apo qoftë edhe për kënaqësinë e lexuesit të apasionuar, ne e kemi gjykuar të arsyeshme që ky botim të shoqërohet edhe me frontespicet e “Albumit” të vitit 1948, pra vendosëm t’i ofrojmë lexuesit tonë edhe anën vizuale të origjinalit.
Sa i takon botimit të 2023-it, dëshirojmë të bëjmë disa saktësime dhe shënime mbi kriteret që është punuar për ta sjellë këtë vepër në duart e lexuesve.
Në këtë ribotim, është transkriptuar nga origjinali vetëm krijimtaria dhe përkthimet e Nolit, parathënia e Mitrush Kutelit, njoftimi me titullin “Banqeta Testimoniale” si dhe “Biografia e Peshkop Nolit”, duke respektuar drejtshkrimin e origjinalit, nuk është bërë asnjë përshtatje me shqipen e sotme, si dhe nuk kemi përfshirë asnjë shënim/footnote. I vetmi ndryshim është që, në tekstin origjinal, shkronja “ë” del në variantin “ε”, kurse ne kemi përdorur “ë” në vend të saj. Gjithashtu, i jemi përmbajtur origjinalit në rënditjen e krijimeve dhe shqipërimeve të Nolit. Një tjetër ndryshim që kemi bërë është që, nëse në botimin origjinal poezija e radhës fillon nganjëherë në gjysmë të faqes, tek ribotimi jonë e kemi kaluar në kryeradhë në faqen tjetër.
Ndryshe nga origjinali, kemi lënë jashtë informacione mbi donacionet që janë bërë për botimin e “Albumit” të 1948-ës. Ndërsa, për arsye kryesisht studimi, kemi përfshirë në botimin e 2023-it “Përmbajtjen e librës”, siç quhet në origjinal, në mënyrë që lexuesi, të ketë informacion se çfarë përmbajtje ka pasur nga fillimi e deri në fund “Albumi” i Nolit i vitit 1948.
Gjithashtu, botimi i “Albumit” i vitit 2023 ka ruajtur numrin e faqes nga origjinali, pra, tek pjesa e librit ku janë përfshirë frontespicet, aty lexuesi do të shohë se në cilën faqe ka qenë një “X” poezi tek “Albumi” i 1948-ës dhe në cilën faqe i bie të jetë tek botimi i vitit 2023.
E gjitha kjo është bërë me qëllim që të ndihmojë studiuesit e veprës së Nolit, të cilët në pamundësi të konsultohen me origjinalin e vitit 1948, mund ta verifikojnë me saktësi të plotë si informacion tek ribotimi i 2023-it.
***
Një ndër synimet themelore tonat ishte vendosja e origjinalit të “Albumit” në një kontekst të ri. Çfarë do të thotë kjo?
Së pari, ribotimi i vitit 2023 të ishte në funksion të studiuesve, që t’i nxisë ata të hapin faqe të reja hulumtimesh shkencore dhe interpretuese për këtë pasuri kombëtare.
Së dyti, ky ishte vetëm një projekt fillestar për ribotimin e veprave të Fan Nolit dhe natyrisht do i hapë rrugë projekteve dhe bashkëpunimeve të tjera, qoftë këtu në diasporën e Amerikës apo jashtë saj. Një ndër to është nxitja për ekspedita kërkuese në Europë ku do të na ndihmonte të bënim lidhjen mes SHBA-së dhe Europës sa i takon përvojës jetësore dhe krijuese të Fan Nolit në këto kontinente.
Me shumë vlerë dhe rëndësi është hulumtimi dhe ribotimi i përkthimeve nga Shakespeare, me të cilin Noli kishte afinitet të një niveli të lartë.
Së treti, që e kemi edhe më fort përzemër ishte impakti i këtij “trimi me fletë”, pra impakti i vargut të Nolit tek të rinjtë; t’i nxisim ata ta duan edhe më shumë leximin në gjuhën shqipe, ta duan edhe më shumë letërsinë, t’i duan edhe më shumë rrënjët e tyre shqiptare. Gjatë promovimit, duke parë interesin e lexuesve për ta blerë librin na bën të ndihemi entuziastë që shumë familje shqiptare në Amerikë, e kanë tashmë në bibliotekën e tyre “Albumin” e Nolit dhe shpresojmë t’i
kemi dhënë një kënaqësi lexuesit tek shfleton krijimtarinë e një personaliteti “kompleks dhe gjenial”, siç e cilëson Kuteli Nolin.
Ne studiuesve, Mitrush Kuteli na ka lënë një porosi para 81 vjetësh, duke na thënë: ta studioni Fan Nolin në këto dimensione: si gazetar, si orator, si shkrimtar kishtar, si historian, si shqipëronjës (siç e thotë ai), si kritik letrar, si muzikant dhe si poet.
Në fund të parathënies së tij, Kuteli na ka drejtuar një pyetje që, sërish, pesha bie mbi ne studiuesit, perifrazoj: “A do ta vazhdojmë ta plotësojmë këtë vështrim panoramik mbi veprën poetike të Fan Nolit?”
Me kënaqësi dhe jo pa krenari, mund të themi se është bërë goxha punë e mirë sa i takon studimit të kontributit intelektual të një përsonaliteti si Fan Noli por sidomos edhe për çfarë vazhdon të bëhet, ja, si kjo tryezë pune ku secili prej nesh do të largohet nga këtu duke marrë me vete një ide-projekt më tëpër.
E mbyllim këtë fjalë tonën me porosinë e Kutelit, që ka të bëjë më veprën e Nolit, por, ne duam t’i shtojmë edhe një dimension tjetër, që është puna me gjuhën shqipe, kultivimi dhe ruajtja e saj, citoj: “Ata që vijnë pas nesh, se vijnë shumë dhe të fortë, le t’a vijojnë.”, shkruan gazetadielli. / Arjeta Ferlushkaj Kotrri
United Nations, New York