(Vështrim analitik i romanit “Nëse vdekja pret” të autorit Aziz MUSTAFA)
Nga: Mexhid MEHMETI
Romani “Nëse vdekja pret” i shkrimtarit Aziz Mustafa, libri i parë i trilogjisë “Saga e ushtarëve”, është një përsiatje e fuqishme bashkëkohore mbi kufirin e padukshëm mes jetës dhe vdekjes, në një kontekst ku historia individuale ndërthuret me historinë kolektive, dhe ku rrëfimi bëhet akt ekzistencial i shpëtimit përmes shkrimit.
Në këtë roman introspektiv dhe refleksiv, Mustafa ndërton një rrëfim të thellë, herë rrëqethës e herë ironik, për jetën e një protagonisti – Drin Duraku – i cili përballet me diagnozën e një tumori të pashërueshëm në tru. Vetëdijesimi për fundin e afërt e shtyn drejt një retrospektive të jetës, që kthehet në një udhëtim të pasionuar, emocional dhe filozofik nëpër kujtime, përjetime, dashuri të humbura dhe trauma kolektive që kanë shënjuar historinë e shqiptarëve në fundin e shekullit XX dhe fillimin e të XXI-it.
Sëmundja si metaforë e ekzistencës
Tema kryesore është vdekja e paralajmëruar, e cila nuk paraqitet vetëm si një proces biologjik, por si një gjendje ekzistenciale që rishkruan identitetin, e zhvesh njeriun nga çdo fasadë dhe e vendos atë përballë pyetjeve themelore të ekzistencës: çfarë ka vlejtur? Çfarë kemi lënë pas? Kush jemi vërtet?
Në mënyrë të ndjeshme e prekëse, autori shtjellon edhe temën e ekzilit dhe mërgimit, si pjesë e përjetimit identitar të shqiptarit të pasluftës. Cyrihu, Dietikoni, spitalet zvicerane dhe kampet e refugjatëve, bëhen skena intime të një përvoje që shkon përtej statistikës migratore – ato bëhen trualli i kujtesës, humbjes dhe rezistencës shpirtërore.
Personazhi dhe rrëfimi në vetën e parë
Drin Duraku është një personazh i përmbysur heroik: një burrë që dikur kishte ikur nga lufta për shkak të një gjendjeje të dyshimtë shëndetësore, që ishte etiketur si frikacak, por që përmes procesit të përballjes me vdekjen fiton një heroizëm të ri: atë të pranimit dhe kuptimit të jetës përmes introspektimit. Rrëfimi në vetën e parë nuk është thjesht teknikë, por strukturë e thellë e romanit – lexuesi e ndjen çdo rrahje të mendimit dhe zemrës së personazhit, në një bashkëudhëtim të dhimbshëm dhe thellësisht njerëzor.
Përkrah Drinit qëndrojnë figura të tjera të skalitura me kujdes, si Franzi – një personazh që ruan sensin e humorit edhe në grahmën e fundit – si dhe miqtë Bekimi, Goni, binjakët Tefiku dhe Refiku, që përfaqësojnë larmi karakteresh të mërgatës shqiptare në Zvicër.
Struktura narrative dhe koha e rrëfimit
Romani është ndërtuar me një strukturë jo-lineare, ku e tashmja spitalore ndërthuret me retrospektiva të fuqishme: lufta në Kosovë, eksodi, dashuritë e humbura, përplasja me institucionet ushtarake jugosllave, dhe sidomos rrëfimi për figurën e Almës – një dashuri që, si shumëçka tjetër në këtë roman, shndërrohet në një shpresë të zbehtë që endet midis jetës dhe vdekjes.
Letërsia si formë rezistence
Një dimension tjetër i romanit është angazhimi politik i heshtur, i shprehur përmes trajtimit të historive të falsifikuara, kujtesës kolektive të shtypur dhe miteve të përgjakshme kombëtare. Ngjarja e famshme e ushtarit Aziz Kelmendi, përmendet si një nyje e rëndësishme që lidh fatin personal me tragjeditë historike shqiptare.
Autori përdor letrën, kujtimin dhe rrëfimin si mënyra për të shpëtuar vetveten nga harresa, për të rikthyer dinjitetin përballë padrejtësisë dhe për ta vendosur individin në qendër të rrëfimit të historisë.
Gjuha dhe stili
Gjuha e Aziz Mustafës është e pastër, e ngjeshur, e lëngshme dhe rrëqethëse, shpesh poetike, me një ndjeshmëri të thellë filozofike dhe emocionale. Ai është mjeshtër i ironisë së hidhur dhe i metaforës jetësore: një kasetë e vjetër, një telegram pa zarf, një pasaportë që nuk ekziston – të gjitha këto objekte të zakonshme marrin kuptime të thella simbolike.
Përfundim: Roman për të lexuar në zë të ulët
“Nëse vdekja pret” është një roman që nuk lexohet me ngut. Është një përvojë që kërkon përqendrim dhe përkushtim – si një rrëfim i dikujt që po i rrëfen jetës së tij testamentin e fundit. Ky libër është një përulje përballë vdekjes, por edhe një këndim i heshtur për jetën.
Ky roman e vendos Aziz Mustafën në mesin e zërave seriozë të letërsisë shqipe bashkëkohore, duke ofruar një vepër që fton lexuesin të mendojë, të qajë dhe të kujtojë.
Fushë Kosovë, 2025