Ministrja e Shëndetësisë dhe Mirëqenies Sociale, Evis Sala në një rrëfim për jetën e saj ka treguar se si erdhi në krye të këtij institucioni.
Duke folur në një intervistë për “OncoDaily”, ajo shprehet se “të qenit Ministre e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale nuk ishte aspak ambicia ime. Kur m’u propozua, u ndjeva shumë e nderuar, por më duhej të mendoja gjatë.”
“Mendoj se kulmin e karrierës sime e kisha arritur tashmë, madje edhe më shumë. E pranova sepse kjo ishte një mundësi për të kthyer diçka mbrapsht”, shprehet Sala.
Ajo thekson se motivimi i saj është të përdorë gjithë përvojën e saj, gati 30 vjet në vende, sisteme shëndetësore dhe rrethana të ndryshme, për të bërë ndryshim në atdhe.
“Nuk është vetëm radiologjia apo një fushë e vetme. Po përdor gjithë karrierën time për të tentuar të bëj ndryshim në nivel kombëtar. Kjo mundësi nuk vjen çdo ditë dhe jo për këdo.”
Nëse do të mbahet mend për diçka si ministre, Sala shpreson të jetë për tre fushat që ka zgjedhur si shtylla.
“Nëse arrij të bëj ndryshim, bashkë me ekipin, në onkologji, AI digjitale dhe diagnostikë, atëherë do ta kem bërë mirë punën.”
Sa i përket asaj që vjen pas këtij mandati katërvjeçar, ajo e lë të ardhmen të hapur.
“Nuk e di sa vite do të zgjasë kjo punë. Për momentin, nuk më mungon menjëherë radiologjia; ka shumë adrenalinë në këtë punë të re.”
Intervista e plotë:
Historia e tretë e kopertinës e World Health Voices i kushtohet Profesoreshë Evis Sala, Ministre e Shëndetësisë dhe Mirëqenies Sociale e Shqipërisë, një eksperte e njohur ndërkombëtarisht në imazherinë onkologjike, karriera e së cilës ka përfshirë Universitetin e Cambridge-it (Mbretëri e Bashkuar), Memorial Sloan Kettering Cancer Center (Nju Jork, SHBA), Policlinico Gemelli (Romë, Itali) dhe tani drejtimin kombëtar për shëndetësinë. Në këtë bisedë, ajo reflekton mbi thirrjen e saj të hershme drejt mjekësisë, rrugëtimin shkencor të bazuar në inovacion dhe kërkimin onkologjik, si dhe angazhimin për të ndërtuar një sistem shëndetësor më të barabartë, modern dhe të përqendruar te pacienti për Shqipërinë.
“Doja të bëhesha mjeke që ditën e parë”
Mjekësia, kujton ajo, nuk ishte kurrë një pyetje, por një siguri.
Vendimi për mjekësinë u mor në një Shqipëri shumë ndryshe, një vend ku pranimi në universitet kërkonte rezultate të jashtëzakonshme akademike dhe kandidatët mund të listonin vetëm tre preferenca. Ajo zgjodhi të njëjtën fushë për të treja.
“Të gjitha zgjedhjet e mia ishin mjekësi.”
Ajo që e tërhoqi nuk ishte vetëm shkenca, por ndikimi.
“Më pëlqente kontakti me pacientët. Më pëlqente të sillja ndryshim. Më pëlqente fakti që puna që bëjmë, si ekip, ka ndikim te individët dhe te shoqëria.”
Interesant është fakti se si fëmijë ajo nuk luante me lodra mjekësore. Motivimi ishte më i thellë, një bindje se kujdesi shëndetësor është më shumë se trajtim.
“Shëndeti është holistik. Ti shëron me mjete, por shëron edhe me komunikim.”
Nga Tirana në Cambridge, nga kirurgjia në radiologji
Pas përfundimit të studimeve në Fakultetin e Mjekësisë në Universitetin e Tiranës, Evis Sala nisi specializimin në kirurgji të përgjithshme, duke e përfunduar pothuajse të gjithë programin.
“E përfundova thuajse të gjithë specializimin, më mungonin vetëm gjashtë muaj.”
Formimi kirurgjikal i ka dhënë vendosmërinë që e karakterizon:
“Nuk rri në dilemë ; kjo është një qasje kirurgjikale.”
Drejtimi i saj shkencor ndryshoi kur fitoi një bursë të OBSH-së në Epidemiologji dhe Biostatistikë, gjë e cila u shoqërua me kontributin e saj në Regjistrin e parë të Kancerit në Shqipëri në vitin 1996.
Kjo përvojë e çoi në Universitetin e Cambridge-it, ku përfundoi një master dhe më pas doktoraturën (PhD) mbi kancerin e gjirit, duke studiuar mutacionet gjenetike, faktorët e stilit të jetesës dhe ekspozimet mjedisore si duhani, alkooli dhe dieta. Ishte një periudhë transformuese.
“Ishte koha kur fusha e gjenomikës po lindte. Cambridge është një vend ku ndodhin zbulimet.”
Doktoratura e njohu me imazherinë, veçanërisht mamografinë, dhe me kërkimin e hershëm kompjuterik, duke hedhur bazat për punën e saj të mëvonshme në inteligjencën artificiale.
Ministrja Sala përfundoi specializimin në radiologji në Cambridge, një specialitet që ajo e përshkruan si analitik dhe integrues. Kjo fushë kishte edhe një kuptim personal: vjehrri i saj ishte themeluesi i radiologjisë në Shqipëri.
Më pas ajo kreu një fellowship kërkimor në onkologji në Memorial Sloan Kettering Cancer Center (2004–2005), për t’u rikthyer më pas në Cambridge si pedagoge universitare dhe më vonë si pedagoge e lartë.
Kërkimi i saj u zgjerua përtej kancerit të gjirit, duke përfshirë kancerin e prostatës, tumoret gjinekologjike – veçanërisht kancerin ovarian – gjenomikën dhe onkologjinë kompjuterike.
Në vijim, prof. Sala u rikthye në Memorial Sloan Kettering për të drejtuar shërbimin e imazherisë trupore, më i madhi në institucion, duke punuar në pararojë të një epoke të re:
“Kujdes i integruar, që bashkon imazherinë, gjenomikën, patologjinë dhe të dhënat klinike, si dhe themelet e hershme të AI-së.”
Krijoi një grup kërkimor për modelimin 3D të tumoreve, heterogjenitetin hapësinor dhe forma të reja bashkëpunimi mes radiologëve, shkencëtarëve kompjuterikë dhe ekspertëve molekularë.
Në vitin 2018, pranoi rolin e Profesore e Plotë e Imazherisë Onkologjike në Cambridge dhe bashkë-drejtuese e programeve të avancuara të imazherisë dhe mjekësisë së integruar të kancerit, duke udhëhequr ekipe në imazheri, AI, onkologji translacionale dhe teknologji të reja si PET, MRI e hiperpolarizuar dhe modelimi kompjuterik.
Pandemia COVID-19 e zgjeroi më tej fushën e saj, pasi ekipet e AI-së aplikuan ekspertizën e tyre në imazherinë torakale dhe diagnostikë.
Më pas, prof. Evis Sala u zhvendos në Romë, ku u bë Drejtuese e Radiologjisë dhe Mjekësisë Bërthamore në Policlinico Gemelli, Profesore e Plotë në Universitetin Katolik të Romës dhe më vonë Drejtuese e Departamentit të Imazherisë Diagnostike dhe Radioterapisë.
“Sill dy zgjidhje të mundshme”
Gjatë gjithë karrierës së saj, Evis Sala e ka parë suksesin si diçka kolektive.
“Çelësi i suksesit është ekipi që ndërton, rezistenca që zhvillon dhe aftësia për t’i kthyer sfidat në mundësi.”
Ajo udhëheq sipas një parimi që e kërkon si nga vetja, ashtu edhe nga të tjerët:
“Eja me probleme, nëse duhet, por sill edhe dy zgjidhje të mundshme.”
Mentorimi, thotë ajo, nuk është opsional, por një përgjegjësi.
“Një nga kënaqësitë më të mëdha të karrierës sime ka qenë rritja e brezit të ri. Suksesi i tyre bëhet suksesi yt.”
Gabimet, thekson ajo, nuk janë dështime, por pjesë e rritjes.
“Ata duhet ta dinë se kanë mbështetjen time. Pa gabime, nuk ka progres.”
Një Rikthim me Qëllim
Është pikërisht ky kombinim, me rigorozitet shkencor, udhëheqje ndërkombëtare, rezistencë dhe përkushtim ndaj njerëzve që bëri emërimin e saj si Ministre të Shëndetësisë një moment shprese kolektive për mjekët shqiptarë.
Rikthimi në atdhe, thotë prof. Sala, ndihet njëkohësisht i natyrshëm dhe kuptimplotë.
“Kur ke përpara një sfidë, e kap dhe e kthen në një mundësi.”
Mentorë, Mbështetës dhe një Jetë e Ndërtuar mes Kufijsh
Kur pyetet për mentorët, Prof. Evis Sala nuk e ndan jetën profesionale nga mbështetja personale. Për të, të dyja janë po aq të rëndësishme.
“Kam pasur disa mentorë në jetën time, profesionalisht, dhe kam pasur mbështetës të jashtëzakonshëm. Dua të flas për të dyja, sepse nuk mund të kesh njërën pa tjetrën, sidomos kur lëviz aq shumë sa unë.”
Mentori i saj i parë i rëndësishëm profesional ishte Profesor Nicholas Day, Profesor i Epidemiologjisë dhe Biostatistikës dhe Drejtor i Institutit të Shëndetit Publik në Cambridge.
“Po vija nga Shqipëria me jo shumë formim statistikor. Ai më dha hapësirën dhe mjedisin krijues për të treguar se çfarë dija të bëja mirë.”
Ishte Profesor Day që, pasi pa suksesin e saj në provime, e pyeti nëse do të qëndronte për të bërë doktoraturën.
“Nuk e besoja kur më tha: ‘Ke dalë shumë mirë! A do të doje të qëndroje për të bërë një PhD?’ Ai më dha besimin që më duhej në atë moment. Të zhvendosesh në një vend tjetër me një fëmijë të vogël nuk është e lehtë. Gjithçka është ndryshe.”
Si matematikan i formuar në Oxford, ai formësoi mendimin e saj shkencor dhe i dha bazën për punë rigoroze kuantitative.
Një ndikim tjetër i hershëm ishte Dr. Ruth Warren, radiologia me të cilën punoi në Cambridge.
“Ajo ishte një figurë e fortë femërore që më mësoi rezistencën. Ajo thoshte gjithmonë: ‘Shiko përpara. Do të ketë periudha të vështira në karrierë, por ti thjesht shiko përpara.’ Ishte e fortë, e qëndrueshme dhe jashtëzakonisht mbështetëse, dhe radiologjinë ma bëri sërish të gjallë.”
Gjatë specializimit në radiologji, Profesor Adrian Dixon, Drejtues i Departamentit në Cambridge, u bë një model integriteti dhe mentorimi.
“Ishte i jashtëzakonshëm. Mësova shumë prej tij, jo vetëm për radiologjinë, por edhe për mënyrën si mentorohen të tjerët. Ai më mësoi se emrin e vendos vetëm në punët ku ke kontribuar realisht. Me të nuk kishte autorësi formale. Transparenca e tij ishte e jashtëzakonshme.”
Kërkimi i saj në MRI dhe imazherinë metabolike u formësua nga një tjetër figurë e shquar e Cambridge-it, Profesor David Lomas.
“Atje mësova MRI-në dhe imazherinë metabolike në thellësi.”
Kur u zhvendos në Shtetet e Bashkuara, ajo gjeti një tjetër mentore të fuqishme te Dr. Hedvig Hricak, atëherë Drejtuese e Radiologjisë në Memorial Sloan Kettering.
“Ajo ishte frymëzuese dhe e ashpër. Shumë e ashpër. Më mësoi rezistencën në një mënyrë tjetër. Falë saj ndërtova shumë qëndrueshmëri.”
Marrëdhënia vazhdon edhe sot.
“Ndonjëherë ende i shkruaj dhe i them: ‘Kam nevojë për ndihmën tënde, për mendimin tënd.’ Dhe ajo është aty, vetëm një mesazh WhatsApp larg.”
Në Cambridge, Profesor Richard Gilbertson, Drejtor i Qendrës së Kancerit, pati një rol kyç në formësimin e vizionit të saj për kujdesin e integruar ndaj kancerit.
“Ai është një mendje brilante. Pikërisht aty zhvilluam projektet e mjekësisë së integruar të kancerit. Ishte mrekulli të kishe dikë me të cilin mund të diskutoje në atë nivel.”
Përtej individëve, ajo thekson rëndësinë e bashkëpunimeve me industrinë dhe departamente të tjera.
“Këto bashkëpunime e zgjeruan perspektivën time për mënyrën se si duhet të funksionojnë së bashku puna klinike dhe kërkimi. Ky integrim është thelbësor.”
Një Familje Që Lëviz Bashkë Me Të
Prof. Evis Sala është po aq e qartë se rrugëtimi i saj profesional nuk do të kishte qenë i mundur pa familjen.
“Jam shumë, shumë me fat.”
Bashkëshorti i saj, kirurg tashmë në pension, ka qenë një shtyllë e vazhdueshme.
“I detyrohem shumë. Sa herë që thosha: ‘Kemi një ofertë për t’u zhvendosur’, ai thoshte: ‘Le të shkojmë.’ Ai kishte karrierën e tij në Mbretërinë e Bashkuar, por deri diku bëri një hap pas për të më lejuar mua të kisha një karrierë të plotë dhe të lulëzuar. Kjo nuk është diçka për t’u marrë lehtë.”
Djali i tyre është sot bioinformatikan në Memorial Sloan Kettering.
“Është një gëzim i madh. Në njëfarë mënyre, ai vazhdon traditën, jo si mjek në kuptimin klasik, por duke kombinuar matematikën dhe biologjinë në mënyrë inovative.”
Prof. Sala flet me të njëjtën ngrohtësi për prindërit e saj.
“Nëna dhe babai im janë të mrekullueshëm.”
Dhe buzëqesh kur përmend vëllain.
“Vëllai im është artist. Ne të dy punojmë me imazhin, por nga këndvështrime krejtësisht të ndryshme. Unë merrem me pjesën shkencore dhe funksionale. Ai me imazhin përmes artit dhe krijimtarisë. Pra, kemi kënde të ndryshme krijuese kur bëhet fjalë për imazherinë.”
“Suksesi im vjen përmes suksesit të tyre”
Evis Sala reflekton krenari kur flet për njerëzit që ka mentoruar.
“Oh, Zot, janë shumë. Dhe është vërtet e mrekullueshme.”
Në konferenca të mëdha ndërkombëtare, thotë ajo, një nga kënaqësitë më të mëdha është të shohë ata që ka mentoruar, duke prezantuar dhe udhëhequr.
“Ndihem jashtëzakonisht e privilegjuar kur shkoj në konferenca të mëdha dhe shoh kaq shumë nga ata që kam mentoruar, nga studentë mjekësie dhe radiologë, deri te onkologë dhe shkencëtarë kompjuterikë.”
Për shkak se puna e saj ka qenë gjithmonë në kryqëzimin e disa specialiteteve, edhe të mentoruarit e saj vijnë nga fusha të ndryshme, përfshirë shumë që nuk janë mjekë.
“Kam shumë shkencëtarë kompjuterikë që kam mentoruar. Gjithmonë u them: nuk zhvillon AI vetëm sepse të pëlqen të zhvillosh algoritme. Gjen një problem dhe pastaj zhvillon diçka për ta zgjidhur atë problem. Përndryshe, gjithçka që zhvillon do të mbetet përgjithmonë në raft.”
Ajo përmend një shembull domethënës nga periudha e COVID-19.
“Ne rishikuam algoritmet e para të publikuara për radiografinë e toraksit dhe CT-në e toraksit gjatë COVID-it për të zbuluar ndryshimet dhe prognozën; kjo u publikua në Nature Machine Intelligence. Asnjë prej tyre nuk arriti të përdorej në praktikë klinike, sepse asnjë nuk ishte zhvilluar në bashkëpunim të ngushtë me klinicistët. Njerëzit merrnin radiografi nga interneti dhe ndërtonin diçka në izolim.”
Përkufizimi i saj për një person që ka mentoruar është i gjerë.
“Njerëzit që kam mentoruar i përkasin profileve të ndryshme. Variojnë nga studentë mjekësie te klinicistë me përvojë, madje edhe sekretaret e mia. Më pëlqen të mentoroj në çdo mënyrë që mundem, këdo që ka nevojë. Jam shumë e hapur ndaj mentorimit.”
Ajo është veçanërisht e përkushtuar ndaj mentorimit të grave të reja.
“Ndonjëherë e kanë të vështirë të ecin përpara. Mendoj se jam një shembull që mund të ecësh përpara në shumë vende, duke ruajtur plotësisht integritetin tënd.”
Këshilla e saj është e drejtpërdrejtë:
“Duhet t’i qëndrosh besnike vetes. Ta njohësh mirë veten. Të jesh e fortë dhe e qendrueshme. Të pranosh që ndonjëherë do të lëndohesh, por pastaj ringrihesh dhe e merr atë si një mundësi për të ndryshuar ose rishikuar rrugën tënde. Kështu ecën përpara.”
Rezistencë dhe Fokus: Receta e saj për të kapërcyer sfidat
Me një karrierë të ndërtuar në disa vende dhe institucione, sfidat ishin të pashmangshme.
Kur pyetet për “recetën” e saj për t’i përballuar ato, përgjigjja është e shkurtër:
“Qëndrueshmëri.”
“Kur vinin sfidat, përpiqesha t’i zgjidhja. Nëse diçka nuk funksiononte, kthehesha dhe provoja sërish. Jam nga natyra shumë e qëndrueshme dhe shumë e fokusuar.”
Për të, fokusi është thelbësor.
“Nuk mund të bësh gjithçka. Është në rregull, kur je në fillim, të eksplorosh dhe të shohësh çfarë të pëlqen. Gjatë formimit, kjo është e nevojshme. Por sapo të zgjedhësh rrugën tënde, duhet të qëndrosh e fokusuar, duke mbetur e hapur ndaj ndryshimeve dhe përparimeve në fushën tënde. Nuk mund të shpërndahesh shumë.”
Në rolet drejtuese, ajo përdor një qasje të strukturuar ndaj prioriteteve.
“Gjithmonë shkruaj çfarë dua të arrij në 100 ditët e mia, në gjashtë muaj, në dy vjet dhe në katër apo pesë vjet në atë pozicion. Dhe përpiqem vërtet të prioritizoj.”
Komunikimi me ekipin, thotë ajo, është i panegociueshëm.
“Është shumë e rëndësishme të takohesh me ekipin, të komunikosh dhe të mos humbasësh kontaktin me realitetin.”
Ministre e Shëndetësisë dhe Mirëqenies Sociale: tre shtylla reforme
Si Ministre e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale, Evis Sala mbulon jo vetëm shëndetësinë, por edhe mirëqenien sociale, një portofol që ajo e përshkruan si “gjigant”.
Në anën e shëndetësisë, ajo ka përcaktuar tre prioritete kryesore, të lidhura drejtpërdrejt me ekspertizën e saj, për të maksimizuar ndikimin.
“Nëse do të përpiqesha të bëja gjithçka njëherësh, askush nuk do ta besonte. Kështu që kam pwrcaktuar tre fusha të mëdha.”
1. Onkologjia dhe Rrjeti Shqiptar i Kancerit
Prioriteti i parë është onkologjia.
“Duhet të përmirësojmë shërbimet e kancerit në Shqipëri.”
Ajo planifikon krijimin e Rrjetit Shqiptar të Kancerit, me një Institut Onkologjik në Tiranë në qendër.
“Rrjeti është në ndërtim e sipër dhe do të krijohet në gjashtë muajt e ardhshëm, dhe instituti do të vijojë gjatë vitit pasues.”
Qëllimi është decentralizimi i kujdesit onkologjik.
“Ne duam ta çojmë mjekësinë e kancerit te pacienti, jo pacientin te mjekësia.”
Kjo do të shoqërohet me:
• Standardizimin e protokolleve onkologjike, dhe
• Hedhjen e bazave, brenda rreth dy vitesh, për kapacitetet e provave klinike në Shqipëri.
“Ne duam që Shqipëria të ketë kapacitet për të zhvilluar prova klinike, për të hapur derën e inovacionit në mënyrë të strukturuar.”
2. Një sistem i unifikuar diagnostik
Prioriteti i dytë është diagnostika, një tjetër fushë e lidhur ngushtë me formimin e saj profesional.
“Kam ndërtuar sisteme diagnostike kudo ku kam punuar, në shkallë të ndryshme. Tani dua të ndërtoj një sistem diagnostik të integruar mirë në të gjithë vendin.”
Me një popullsi rreth 2.4 milionë banorë, ajo vëren:
“Shqipëria është si një qytet i madh, madje jo shumë i madh, po të mendosh për disa qendra urbane globale.”
Kjo shkallë, sipas saj, është avantazh.
“Shqipëria mund dhe do të ketë një sistem diagnostik të unifikuar në afat të mesëm dhe të gjatë.”
Një sistem diagnostik i integruar do të ulë dublikimet dhe do të rrisë efikasitetin.
“Nuk ke nevojë të përsëritësh gjithçka. Gjithçka është e integruar.”
3. Inteligjenca artificiale dhe integrimi digjital
Shtylla e tretë është inteligjenca artificiale dhe shëndetësia digjitale, e lidhur ngushtë si me onkologjinë ashtu edhe me diagnostikën.
“Ne duam të krijojmë një sistem bazë të integruar, një ‘backbone’, që lidh sisteme të ndryshme dhe siguron ndërveprueshmëri.”
Kjo është një përpjekje afatgjatë, me objektiva afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata.
“Në afat të shkurtër, ne tashmë po përmirësojmë kushtet dhe protokollet në onkologji. Në tre muaj nuk mund të ndryshosh gjithçka, por mund të fillosh.”
Në fillim të vitit të ardhshëm, ajo pret të ketë një hartëzim të plotë të këtyre tre fushave strategjike dhe plane konkrete veprimi:
“Do t’i kemi hartëzuar fushat, do të kemi përcaktuar veprimet, do të kemi identifikuar ekipet dhe do të kemi planifikuar financimin, sepse financimi duhet planifikuar paraprakisht.”
Mirëqenia sociale dhe rruga drejt Europës
Përtej shëndetësisë, Ministrja Sala është shumë e vetëdijshme për sfidat dhe mundësitë në fushën e mirëqenies sociale.
“Absolutisht që duhet të bëjmë më shumë në mirëqenien sociale.”
Ajo flet me vlerësim për ekipin e saj.
“Kemi një ekip shumë të mirë dhe shumë bashkëpunime me organizata ndërkombëtare: OKB-në, UNICEF-in, BE-në dhe të tjerë.”
Shqipëria po përgatitet për një hap historik: anëtarësimin në Bashkimin Europian në vitin 2029.
“Këto katër vite janë një moment shumë historik për ne, për t’u përqendruar njëkohësisht si në shëndetësi ashtu edhe në mirëqenie sociale.”
Një fokus kryesor është përafrimi ligjor, veçanërisht në fushën e mirëqenies sociale.
“Po punojmë intensivisht në legjislacion, sidomos në mirëqenien sociale, për t’u përafruar me BE-në.”
Onkologjia Pediatrike dhe Subspecializimi: Planifikimi i së ardhmes së kujdesit ndaj kancerit
Kur pyetet posaçërisht për onkologjinë pediatrike, Evis Sala është e qartë: ajo është pjesë integrale e vizionit të saj onkologjik.
“Kur them onkologji, kjo përfshin onkologjinë pediatrike dhe sëmundjet hematologjike malinje. Gjithçka.”
Ajo vlerëson ekspertizën ekzistuese.
“Kemi profesionistë dhe mjekë shumë të mirë që punojnë në këto fusha.”
Brenda Rrjetit të ardhshëm Kombëtar të Kancerit, tre qendra kryesore do të funksionojnë nën ombrellën e Institutit Onkologjik në Tiranë:
• Hemato-onkologjia
• Onkologjia pediatrike
• Onkologjia e përgjithshme
Ajo dëshiron gjithashtu të prezantojë një model më të strukturuar të subspecializimit.
“Hemato-onkologjia dhe onkologjia pediatrike janë, sipas përkufizimit, subspecialitete. Por pjesa tjetër e onkologjisë në Shqipëri ende nuk është e specializuar.”
Ndërsa do të ketë ende vend për onkologë të përgjithshëm, ajo beson se vendi duhet të ecë në përputhje me trendet globale.
“Bota po shkon drejt subspecializimit. Dua të fillojmë të mendojmë në terma të fushave specifike të trajtimit të kancerit – për shembull, onkologë të specializuar në kancerin e mushkërive, kanceret gastrointestinale, kancerin e gjirit, e kështu me radhë.”
Onkologët e subspecializuar, sipas saj, janë më të pozicionuar për të integruar të dhënat dhe për të planifikuar kujdesin për pacientët.
Integrimi i kërkimit shkencor në zemër të sistemit shëndetësor
“Mendoj se kjo është ndoshta pjesa më sfiduese,” përgjigjet ajo, kur pyetet se si mund të afrohet kërkimi shkencor me sistemin shëndetësor shqiptar.
Vizioni i saj ndjek dy rrugë paralele, të dyja të varura nga një infrastrukturë më e fortë e të dhënave.
Së pari, ajo dëshiron të ndërtojë sisteme të ndërveprueshme që mund të gjenerojnë të dhëna cilësore në nivel kombëtar.
“Kërkimi nuk do të vijë menjëherë. Nuk është një objektiv afatshkurtër, sepse, siç e dimë të dy, duhen të dhëna dhe sisteme të ndërveprueshme për t’i përdorur ato të dhëna për kërkim.”
Ndërsa Shqipëria përmirëson dhe integron sistemet e informacionit shëndetësor, kapacitetet kërkimore do të rriten paralelisht.
Një shtyllë kyçe e kësaj strategjie është AI dhe inovacioni i drejtuar nga të dhënat.
“Ne do të inkurajojmë shumë ‘spin-off’ të AI-së të vijnë në Shqipëri dhe të punojnë me ne, sepse do të krijojmë një dataset kombëtar që është mjaft specifik mesdhetar, për sa i përket stilit të jetesës dhe modeleve të sëmundjeve.”
Rruga e dytë është më tradicionale, por po aq e rëndësishme: grantet konkurruese dhe konsorciumet ndërkombëtare.
“Kam shumë përvojë në aplikimin për grante. Tani dua të filloj ta prezantoj Shqipërinë në disa iniciativa të BE-së, si Innovative Health Initiatives. Nuk jemi të pranueshëm për disa prej tyre, sepse ende nuk jemi anëtarë të BE-së, por ka të tjera ku mund të futemi gradualisht.”
Ajo vlerëson grantet që krijojnë struktura konsorciumi, ku ekspozimi dhe bashkëpunimi janë po aq të rëndësishëm sa financimi.
“Këto grante krijojnë konsorciume. Aty ndërtohen bashkëpunimet dhe, pa e kuptuar, krijohet tërheqje.”
Ajo është realiste për afatet:
“Kjo nuk është diçka për tre apo gjashtë muaj. Do të vijë më shumë gjatë vitit të dytë.”
origjinal.
“Kush dëshiron të numërojë më nyjet pulmonare?” Radiologjia, AI dhe diagnostikuesi i së ardhmes
Si një lidere globale në imazherinë onkologjike, Evis Sala pyetet shpesh për një shqetësim që shumë në këtë fushë e kanë në heshtje: A do t’i zëvendësojë AI radiologët?
Ajo përgjigjet pa hezitim.
“Nëse do ta rimendoja veten sot, me AI-në që po merr përsipër disa detyra, mendoj se radiologu do të jetë më shumë si një dirigjent orkestre, që orkestron mjete të ndryshme të AI-së.”
Ajo e hedh poshtë kategorikisht idenë se radiologjia si specialitet do të zhduket.
“Geoffrey Hinton e kishte gabim, dhe kjo është provuar, pavarësisht ndikimit të tij në nivel Nobeli dhe mendjes së tij brilante. AI nuk do ta zëvendësojë radiologun. Por me siguri do ta zëvendësojë radiologun që nuk përdor AI.”
Mesazhi i saj për brezin e ri është i qartë dhe shkon përtej imazherisë.
“Nëse nuk di të përdorësh AI-në, nëse nuk e përdor AI-në, je i vjetëruar. Kjo vlen për onkologjinë dhe për çdo fushë tjetër.”
Ajo e sheh AI-në si një forcë çliruese, jo si kërcënim.
“Shumë detyra janë të mërzitshme dhe përsëritëse. Kush dëshiron të numërojë më nyjet pulmonare? Të gjitha këto do t’i bëjë AI, e integruar në sistemet tona.”
Duke parë përpara, ajo imagjinon role të reja hibride.
“Unë parashikoj një diagnostikues, një bashkim të disa subspecialiteteve për të krijuar një lloj të ri eksperti. Ky diagnostikues mund të vijë nga patologjia ose radiologjia, por duhet të mendojmë me kujdes se si do ta trajnojmë brezin e ardhshëm.”
Për të, ndryshimi duhet të fillojë herët.
“Patjetër që duhet të ndryshojmë mënyrën si trajnojmë, që nga fakulteti i mjekësisë.”
Vend i Vogël, Ambicie globale
Duke ardhur nga një vend i vogël, ajo dhe shumë kolegë të saj janë përballur shpesh me pyetjen e nënkuptuar: Çfarë mund të kontribuojë një vend i vogël në botë?
Ambicia e saj, thotë ajo, nuk ka qenë kurrë e formuluar në terma politikë.
“Të qenit Ministre e Shëndetësisë dhe Mbrojtjes Sociale nuk ishte aspak ambicia ime. Kur m’u propozua, u ndjeva shumë e nderuar, por më duhej të mendoja gjatë.”
Ajo nuk e pranoi rolin si kulmin e karrierës së saj.
“Mendoj se kulmin e karrierës sime e kisha arritur tashmë, madje edhe më shumë. E pranova sepse kjo ishte një mundësi për të kthyer diçka mbrapsht.”
Motivimi i saj është të përdorë gjithë përvojën e saj, gati 30 vjet në vende, sisteme shëndetësore dhe rrethana të ndryshme, për të bërë ndryshim në atdhe.
“Nuk është vetëm radiologjia apo një fushë e vetme. Po përdor gjithë karrierën time për të tentuar të bëj ndryshim në nivel kombëtar. Kjo mundësi nuk vjen çdo ditë dhe jo për këdo.”
Nëse do të mbahet mend për diçka si ministre, ajo shpreson të jetë për tre fushat që ka zgjedhur si shtylla.
“Nëse arrij të bëj ndryshim, bashkë me ekipin, në onkologji, AI digjitale dhe diagnostikë, atëherë do ta kem bërë mirë punën.”
Sa i përket asaj që vjen pas këtij mandati katërvjeçar, ajo e lë të ardhmen të hapur.
“Nuk e di sa vite do të zgjasë kjo punë. Për momentin, nuk më mungon menjëherë radiologjia; ka shumë adrenalinë në këtë punë të re.”
Ajo që mbetet konstante është dashuria për të mësuar.
“Më pëlqen shumë të mësoj gjëra të reja. Magjepsëm nga çdo gjë e re. Kam shumë energji dhe kjo është gjë e mirë, sepse mund ta përdor për të mirë. Është gjithmonë energji pozitive.”
Qasja e saj fillestare, thotë ajo, është gjithmonë “po”.
“Gjithmonë është ‘po’, dhe pastaj punohet drejt realizimit. Ndonjëherë gjërat nuk ndodhin për arsye të ndryshme, por një qasje pozitive është e rëndësishme.”
Në plan personal, ajo ndihet e qetë me rrugën e saj.
“Jam e lumtur me karrierën time. Jam e lumtur që mund të ndihmoj. Jam shumë e bekuar me një familje të mrekullueshme. Çfarë mund të kërkosh më shumë?”
Këshilla për brezin e ri: Shih botën, ndërto rezistencë, qëndro i përulur
Kur pyetet se çfarë do t’u thoshte të rinjve në fillim të karrierës, Sala rikthehet te temat që kanë formësuar jetën e saj: mentorët, lëvizshmëria, rezistenca dhe karakteri.
“Është shumë e rëndësishme në jetë të kesh një mentor të mirë. Kjo më ka ndihmuar jashtëzakonisht shumë, sidomos kur lëviz.”
Ajo i inkurajon fuqishëm të shohin botën.
“Duhet ta shihni botën. Ishte një hap i madh kur shkova për fellowship në Sloan Kettering, djali im ishte 11 vjeç. Kur bëra specializimin, ai ishte katër. Është e vështirë, sidomos me familje. Por shihni botën. Mos qëndroni në të njëjtin vend.”
Puna në vende të ndryshme ishte për të një shkollë përshtatjeje.
“Ti mëson çfarë duhet në fushën tënde, por mëson edhe të përshtatesh me situata të ndryshme. Ndërton rezistencë, sepse kudo që shkon, duhet të provosh veten nga e para.”
Ajo kujton kalimin nga Cambridge në Memorial Sloan Kettering.
“Klinicistët atje nuk kishin punuar kurrë me mua. Duhej të provoja veten sërish. Ishte gjë e mirë, të mban zgjuar.”
Ajo paralajmëron se mungesa e vetëbesimit është e rrezikshme.
“Mungesa e vetëbesimit është diçka e tmerrshme. Nëse ke një kompleks inferioriteti, karakteri yt fillon të ndryshojë. Nuk je më vetvetja.”
Kjo, thotë ajo, nuk i ka ndodhur kurrë dhe nuk do t’i ndodhë kurrë.
Por ajo bën një dallim të qartë mes pasigurisë dhe përulësisë.
“Të jesh i sjellshëm dhe i përulur është shumë ndryshe nga të qenit i pasigurt. Janë gjëra krejtësisht të ndryshme. “Zakonisht, kur je i sigurt dhe i ditur, je edhe i përulur.”
Këshilla e saj është praktike dhe filozofike njëkohësisht: ndërto rezistencë; shko dhe shih si bëhen gjërat diku tjetër, si mirë ashtu edhe keq; dhe mëso nga ajo që nuk bëhet mirë, për të mos e përsëritur.
“Mësova shumë nga gjëra që nuk bëheshin mirë në vende të tjera. Mësova t’i identifikoj dhe të kuptoj si t’i korrigjoj ose si të mos i bëj në të njëjtën mënyrë diku tjetër.”
Ajo i inkurajon të rinjtë që:
“Të zgjedhin mentorë të mirë, të punojnë fort, por të ecin shpejt dhe me qëndrueshmëri, dhe të shijojnë përvojat e jetës.”
Duke parë pas, ajo thotë:
“Dëshiron vërtet të jesh në gjendje të thuash: ‘Çfarë jete kam pasur.’ Dhe unë mund ta them këtë për jetën time deri tani, dhe mezi pres kapitullin e radhës.”, transmeton rtsh.
