Ledia DUSHKU
Instituti i Historisë/ASHSH
Në historinë moderne shqiptare, pak figura janë aq të pranishme dhe domethënëse sa ajo e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Që nga fundi i shekullit XIX e deri më sot, ai nuk është parë vetëm si simbol i qëndresës ndaj Perandorisë Osmane, por edhe si një pikë referimi qendrore në procesin e ndërtimit të identitetit kombëtar dhe në përpjekjet e shqiptarëve për t’u pozicionuar si pjesë organike e qytetërimit europian.
Përdorimi në diskursin publik i figurave historike që kanë shenjuar periudha të rëndësishme është pjesë qenësore e formësimit të kujtesës kolektive dhe e konsolidimit të shtetit kombëtar. Figura e Skënderbeut, Heroit të vetëm Kombëtar të shqiptarëve, mori një rol të veçantë në këtë proces. Veçanërisht në fundin e shekullit XIX, rilindësit shqiptarë, në kuadrin e asaj që mund të quhet inxhinieri identitare, e mitizuan figurën e tij përmes rikrijimit të kujtesës kolektive mbi luftërat e tij kundër osmanëve. Kjo kishte një synim të dyfishtë: forcimin e vetëdijes kombëtare brenda vendit dhe ndërtimin e një narrative që nxirrte në pah kontributin historik të shqiptarëve në mbrojtjen e qytetërimit europian, një kontribut që përkthehej në kërkesën legjitime për mbështetje ndërkombëtare në rrugën drejt mëvetësisë nga Perandoria Osmane.
Në këtë kontekst, Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë, më 28 nëntor 1912 shënoi një moment kulmor, ku historia nuk shërbeu vetëm për të frymëzuar, por edhe për të legjitimuar. Në këtë periudhë vendimtare, figura e Skënderbeut u bë pjesë qendrore e diskursit politik që Qeveria e Përkohshme e Vlorës, nën drejtimin e Ismail Qemal Vlorës, ndërtoi me kujdes, si për të bindur botën, ashtu edhe për të forcuar ndërgjegjen e shqiptarëve. Nëpërmjet këtij diskursi u artikulua qartë ideja se Shqipëria nuk ishte thjesht një entitet i ri, por një komb me rrënjë të lashta europiane, i cili meritonte shtetin e vet të pavarur.
Ky shkrim shqyrton pikërisht mënyrën se si kjo qeveri përdori figurën e Skënderbeut dhe perceptimin për Perandorinë Osmane si pjesë të një strategjie të gjerë politike, diplomatike dhe qytetëruese. Duke analizuar dallimet ndërmjet ligjërimit të jashtëm dhe atij të brendshëm, shtrohet pyetja themelore: si ndihmoi kujtesa historike për të ndërtuar të ardhmen politike të Shqipërisë?
Figura e Skënderbeut dhe perceptimi për turqit osmanë në ligjërimin e qeverisë së Ismail Qemal Vlorës
“Tash ç’udhë të qeverrimit Shqipëria, si mbretërië do të mbajë? Atë të Turqiës a po atë të shteteve Evropianë? Jemi të bindur krejt që Shqipëria do të mbajë të dytën, d.m.th. atë të shteteve evropianë”.
Kjo ishte pyetja që i bëhej lexuesit të gazetës Përlindja e Shqipëniës, organi zyrtar i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës dhe përgjigjja që i jepej për drejtimin e Shqipërisë pas Shpalljes së Pavarësisë. Ligjërimi i elitës politike dhe intelektuale shqiptare fill pas këtij momenti, në vijimësi të Rilindjes Kombëtare zhvillohet në kuadrin e procesit të modernizimit të shtetit sipas modelit të shteteve evropiane. I inkuadruar në këtë proces vijon të jetë edhe diskursi që ka të bëjë me figurën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe perceptimi për turqit osmanë. Sakaq evidentohet një qasje dalluese në mënyrën se si këta trajtohen në ligjërimin e jashtëm dhe atë të brendshëm* të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës.
Perceptimi për turqit osmanë nuk shfaqej unik në ligjërim; ai ishte fluid, duke marrë tone të ndryshme në varësi të qëndrimit që Fuqitë e Mëdha mbanin ndaj çështjes shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në Londër. Fluide shfaqej edhe pesha që ligjërimi i brendshëm dhe ai i jashtëm zinte në esencën e përgjithshme ligjëruese të qeverisë shqiptare. Prej dhjetorit 1912 deri në maj 1913, kur Fuqitë e Mëdha në Londër i qëndruan vendimit për autonominë e Shqipërisë nën suzerenitetin e Sulltanit, vëmendjen kryesore e mori ligjërimi i jashtëm. Qëllimi final i qeverisë së Vlorës ishte bindja e Të Mëdhenjve se shqiptarët e meritonin shtetin e tyre të pavarur. Në maj, Fuqitë e Mëdha ndryshuan qëndrim, duke rënë dakord të ndërpritnin çdo lidhje të Perandorisë Osmane me shtetin shqiptar dhe të merrnin vetë në dorë të ardhmen e tij.
Vendimin përfundimtar ata e shprehën më 29 korrik 1913. Fuqitë e Mëdha njohën formimin e shtetin shqiptar “si principatë autonome, sovrane dhe të trashëgueshme, nën garancinë e gjashtë Fuqive të Mëdha…”, me një princ të huaj në krye dhe ruajtën ndikimin e tyre në Shqipëri nëpërmjet krijimit të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit. Gjatë kësaj periudhe (maj-korrik 1913) në ligjërimin e Qeverisë së Përkohshme shqiptare vihet re një baraspeshë në raportin midis ligjërimit të jashtëm dhe atij të brendshëm. Duke filluar nga gushti i 1913-ës peshën kryesore e mori ligjërimi i brendshëm.
Tipare të ligjërimit të jashtëm
Në ligjërimin e jashtëm perceptimi për turqit osmanë ruante ngjyra diplomatike dhe institucionale, karakteristikë kjo dalluese edhe në të folurën e mëhershme të kryetarit të saj, Ismail Qemal Vlorës. Si pjesë e elitës politike e diplomatike osmane, me lidhje të vazhdueshme dhe intensive me shtetarë perëndimorë, esenca ligjëruese në publicistikën e I. Qemalit shfaqte tone të moderuara, përgjithësisht të ftohta dhe asnjanëse. Ndonëse përballja mes Lindjes dhe Perëndimit ishte e pranishme, ajo artikulohej pa ngjyresa fetare dhe pa prezencën e notave të ashpra. Sa i përket Shqipërisë, orientimi nga Perëndimi nuk artikulohej hapur në ligjërimin e tij, por nënkuptohej me ëndrrën e saj, rendjen drejt “idealit të lirisë dhe të pavarësisë”. Sikurse për Perandorinë Osmane, edhe përparimi i saj duhej bërë me mbështetjen e Evropës.
Pas Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, në ligjërimin e jashtëm të Ismail Qemal Vlorës dhe qeverisë që ai drejtonte nuk anashkalohej gjuha diplomatike dhe ajo institucionale. Kujdesi për të mbajtur një qëndrim të ekuilibruar me Perandorinë Osmane ishte tipar dallues i tij.
Në memorandumin dërguar Konferencës së Ambasadorëve në Londër, më 2 janar 1913, fakti se Shqipëria “nuk ka qenë në gjendje të ndjekë kombet perëndimore në zhvillimin e tyre të mrekulluarshëm në rrugën e përparimit dhe të qytetërimit”, paraqitej qartë që në faqen e parë, por shkaqet e kësaj prapambetjeje nuk artikuloheshin haptazi. Ato rrumbullakoseshin me shprehje të tilla si: “kushtet jo të përshtatshme që e kanë rrethuar” apo “ka vuajtur shumë nën zgjedhën e të huajve”, pa i akuzuar turqit osmanë si shkaktarë të prapambetjes. Duke dashur të evitonte acarimin me to, në kushtet kur Fuqitë e Mëdha kishin vendosur që Shqipëria të ishte autonome, në memorandum ishte shmangur me kujdes përdorimi i figurës së Skënderbeut dhe i luftërave të tij, por pa anashkaluar përkufizimin e identitetit kombëtar shqiptar si i kundërt me Lindjen dhe trajtimin e shqiptarëve si të ndryshëm nga turqit, pavarësisht se në shumicë ata ishin myslimanë.
Tipare të ligjërimit të brendshëm
Në raportet brenda shtetit, ligjërimi i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës mori përsipër misionin qytetërues ndaj shoqërisë, pakicave apo kategorive të caktuara periferike (fshatarë, malësorë etj), perceptimi dhe mënyra e jetesës së të cilave nuk i përshtatej vizionit që elita, në këtë rast qeveria, kishte mbi shtetin dhe shoqërinë. Bëhet fjalë për atë që studiuesi i qytetërimeve Ferdinand Braudel e konsideron si “punë e vetes mbi veten”. “Shqipëria u bë po duhen bërë shqiptarët”, shprehej Kristo Floqi në shkrimin e tij tek Përlindja e Shqipëniës e datës 20 gusht 1913.
Edhe pse pjesa dërrmuese e intelektualëve shqiptarë të kohës ishin pjesë e kontekstit osman të reformimit të shtetit, ata u përpoqën në vazhdimësi të ndaheshin nga e kaluara, duke i diferencuar sa më shumë shqiptarët nga turqit osmanë, pavarësisht se në shumicë ata i përkisnin të njëjtës fe. Argumentimi, që përdorej në këtë rast ishte i njëjtë me atë që kishin përdorur më herët Rilindësit Shqiptarë. Ai lidhej me qenien e turqve osmanë një popull aziatik, për të cilin, konsideroheshin të huaja përparimi, dituria dhe qytetërimi. Në antitezë me ta, kombi shqiptar ishte evropian, në rrënjë dhe në thelb të tij. Si i tillë, ai mund të përparonte me shpejtësi “si të gjithë kombet e qytetëruara dhe të liruara midis shteteve të Evropës”, veçanërisht tashmë me shkëputjen nga Perandoria Osmane.
Në dallim nga ligjërimi i jashtëm, gjuha e përdorur ishte e drejtpërdrejtë dhe pa doreza diplomatike. Sundimi i gjatë osman cilësohej hapur si shkaku kryesor i prapambetjes së shqiptarëve dhe i largësisë së tyre nga qytetërimi evropian. Perandoria Osmane ishte e keqja, barbarja, aziatikja, tiranikja që i kishte mbajtur shqiptarët në padije, në varfëri, mjerim e prapambetje.
Figura e Skënderbeut si pjesë e ligjërimit të brendshëm
Më 28 nëntor 1912, në momentin e vetëvendosjes së shqiptarëve dhe ngritjes së Flamurit Kombëtar, figura e Gjergj Kastriotit mbartte sa motivimin për aktin e lartë po aq sa edhe mesazhin e ringjalljes së shtetit shqiptar. “Flamuri lavdiplotë”, të cilin Ismail Qemal Vlora e personifikonte me emrin e Skënderbeut, ishte ngritur mes brohoritjeve të shumta, atë pasdite të së enjtes së fundit të vjeshtë së tretë. Në përjetimet e tij, Ati Themelues e konsideronte një çast të paharrueshëm; “Ndjeva duart si më dridheshin emocionesh shprese e krenarie, kur po ngulitja në ballkonin e shtëpisë sime të hershme flamurin e Sovranit të fundit kombëtar të Shqipërisë. Dukej sikur shpirti i heroit të pavdekshëm ndriti atë çast si një dritë e shenjtë përmbi kokat e njerëzve”.
Për sociologun Enis Sulstarova ndjesia se shpirti i Skënderbeut ishte i pranishëm në mesin e delegatëve dhe të popullit të Vlorës, mund të kuptohet si një shembull të asaj që filozofi dhe historiani Hans Blumenberge quan präfiguration/ parapërfytyrim. Ideja e parapërfytyrimit rrjedh nga tradita biblike, sipas së cilës ngjarjet e përshkruara në Dhiatën e Vjetër duket sikur parathonë ngjarjet që do të ndodhin më vonë dhe që janë përshkruar në Dhiatën e Re. Blumenbergu në studimin e tij për rolin e miteve në politikë, shkruan se parapërfytyrimi është një mënyrë për t’i dhënë legjitimitet një vendimi, me anë të ndjelljes së një ngjarjeje historike, që duket sikur i paraprin atij. Risia, hovi drejt së panjohurës, vijon arsyetimin Sulstarova, paraqitet si një përsëritje e një ngjarjeje, apo vijim i një procesi të nisur kohë më parë. Ajo që do të vijë është tashmë e paracaktuar. Historia pajiset kështu me një rregullsi të brendshme dhe nuk duket si rrënimtare tekanjoze e projekteve njerëzore. Në këtë kontekst, 28 nëntori i vitit 1912 ishte parathënë shumë kohë më parë, më 28 nëntor 1443. Flamuri i Shqipërisë së lirë ishte po ai që kishte ngritur Gjergj Kastrioti në Krujë, çka e bënte këtë të fundit “të gjallë” në mesin shqiptarëve të mbledhur në Vlorë.
Njëkohësisht në ligjërimin e brendshëm, figura e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut risillej në vëmendje, edhe në kuadrin e përballjes mes dy botëve dhe paraqitjes së shqiptarëve si të kundërt të turqve osmanë. Veprimtaria e tij, e fokusuar tek mbrojtja e Evropës në momentin e saj më të vështirë, është një tjetër aspekt, që zë vend pa drojë në ligjërimin e kryetarit të Qeverisë së Përkohshme. Në fjalimin historik të 28 nëntorit 1912, me patos të pazakontë për të, por të kërkuar nga momenti, ai e konsideronte Shqipërinë e periudhës së Skënderbeut si porta e hekurt e Evropës. Ja si i drejtohej Ismail Qemal Vlora, shqiptarëve të ekzaltuar:
“Porsi ëndër më duket ky ndryshim i madh i vendit t’onë që hoqi e voi të zezat e ullirit 500 vjet me radhë ndënë sundimin turk, … kjo Shqipëri që dikur shkëlqente nga trimëria e pashoqe e bijve të saj; kjo Shqipëri që kur i kërcënohej rreziku Evropës nga pushtimet e Turqisë, ndënë kryetrimin e pavdekur të saj, Skënderbejnë, u bë porta e hekurtë kundra sulmeve më të tërbuara të sulltanëve më t’egër që ka pasë Turqia”.
Në faqet e Përlindjes së Shqipëniës, shkrimet apo poezitë që i kushtohen Gjergj Kastriotit Skënderbeut i përkasin autorëve të besimeve të ndryshme fetare. Si pjesë e diskursit të tyre, kryesisht përdorej emri Skënderbe dhe jo Gjergj Kastrioti. Vetëm në një rast, identifikuar në shkrimin e Kostë Çekrezit ku përdoreshin të dyja, në të gjithë artikujt e tjerë, termi mbizotërues është ai i Skënderbeut. Shpeshherë emri i tij shkruhej me germa kapitale, duke e dalluar nga të tjerët. Në kuadrin e një analize që synon të zbulojë arsyet e këtij përdorimi, si konstatim i parë mund të themi se në kujtesën e shqiptarëve emri “Skënderbe” personifikonte liderin, ushtarakun, shtetarin dhe përbashkuesin në aspektin etnik, përtej larmisë fetare. Ai e tejkalonte kështu figurën e Gjergjit fëmi, i larguar që herët nga vendlindja, për të cilin shqiptarët dinin shumë pak. Për Stavro Skëndin, shqiptarët që nuk patën trashëguar “lavdinë që kish Greqia” ose shkëlqimin e mbretërive mesjetare të serbëve dhe të bullgarëve, shihnin tek Skënderbeu heroin e tyre të përbashkët kombëtar. Myslimanët duke përdorur emrin Skënderbe, harronin që ai kishte luftuar kundër turqve si një i krishterë. Atyre u mjaftonte të dinin se Skënderbeu qe shqiptar prej gjaku dhe se kishte mbrojtur atdheun. Emri i tij gjithashtu, vijonte Skëndo, ndihmonte për ta harruar fenë e origjinës, mbasi ai njihej jo me emrin e krishterë Gjergj, por me emrin Skënderbeu, emër i qartë mysliman.
Pjesë bazike e diskursit të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës mbetej evidentimi i kundërshtimit që shqiptarët ndër shekuj i kishin bërë sundimit osman. Në dallim nga ligjërimi i jashtëm, këtu nuk ngurrohej të përdorej figura e Skënderbeut, me theks të fortë në paraqitjen e aspektit luftarak, duke anashkaluar përtej realitetit historik, karakterin negociues apo diplomatik të veprimtarisë së tij. Mendojmë se mitizimi i aspektit luftarak bëhej në funksion të përçimit të mesazhit se shqiptarët nuk e kishin dhuratë shtetin e tyre, ata e meritonin sepse kishin luftuar dhe derdhur gjak për të. Në përligjje të këtij konstatimi sjellim në vëmendje fjalët e Kostë Çekrezit, sipas të cilit Shqipëria “morri vendin që i kish parëshikuarë me gjakun e tij të shtrejtë dhe të shenjtë përpara pesëqind vjet në fushat e luftës, Mbret i saj i çkëlqyerë”.
Nënvizimi i luftërave të Skënderbeut, krahas rezistencës së shqiptarëve, përçonte edhe karakterin e mbrojtjes së Evropës dhe qytetërimit evropian nga “turqit barbarë”, çka si rrjedhojë nënkuptonte se shqiptarët e meritonin, më shumë se kushdo tjetër për të qenë pjesë e familjes evropiane. Në kuadrin e një vetëmburrjeje kombëtare, metaforikisht Skënderbeu cilësohej si “burri i dheut”, “mbrojtësi i vlerë”, “i pa-vdekuri trimi kombëtar…, që për shumë kohë, pengoj të vajturit përpara të Asianëve pushtues që erthnë të shuajnë dritat qytetënore të Evropës…”.
Njëkohësisht ai ishte “mbreti” që kishte lëshuar “shtizat e ziarrta, shtizat e flakta e të arta mbi Shqipëniën, shtizat e liriës, të qytetërimit e të arësimit Evropian”. Në funksion të transmetimit të aftësive shtetformuese, Skënderbeu ishte sovrani i dikurshëm i shqiptarëve, përçuesi i qytetërimit evropian dhe njëkohësisht përcaktuesi i vendit të tyre në Evropë. “Shqipëria u zgjna, – shprehej Kostë Çekrezi, – dhe morri vendin e saj që meritonte në rieshtën e Shtetëve Evropianë”. Në vijim, Skënderbeu përcaktohej si “Ati i Kombit”, krijuesi me tipare hyjnore që “vëzhgon për së lartri fatin e Shqipniës s’onë …” emri i të cilit do të lavdërohej përjetë dhe puna e tij do të ishte për shqiptarët shembulli i gjallë për mbrojtjen e Atdheut të tyre të shtrenjtë.
Përfundime
Në një mënyrë të përgjithshme, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu në diskursin e Qeverisë së Përkohshme dhe veçanërisht në fjalën dhe vizionin e Ismail Qemal Vlorës, u identifikua si simboli i lavdisë historike, i sovranitetit të dikurshëm dhe i aspiratës për shtetësi. Ai mishëroi jo vetëm guximin dhe qëndresën e një epoke, por edhe idealin bashkues të një kombi, që po synonte të ngjizej në një shtet modern e europian. Në ligjërimin e brendshëm, figura e Skënderbeut u përdor me forcë mobilizuese për të konsoliduar ndërgjegjen kombëtare, ndërsa në komunikimin diplomatik me jashtë, ajo u ruajt me kujdes për të shmangur tensione të panevojshme, por pa u lënë kurrë jashtë skemës së legjitimitetit historik.
Figura e rikthyer e Skënderbeut nuk ishte thjesht një kujtim i së kaluarës heroike, por një instrument i vetëdijshëm legjitimimi, një urë midis historisë dhe politikës moderne. Ajo dëshmoi se kombi shqiptar kishte rrënjë europiane, vlera qytetëruese dhe një të drejtë të natyrshme për pavarësi. Përmes këtij diskursi të ndërtuar me kujdes, shqiptarët jo vetëm që u ndanë nga trashëgimia osmane, por në mënyrë të qëllimshme u vendosën në mënyrë brenda matricës kulturore dhe historike të Europës.
Në këtë mënyrë, historia u bë argument, kujtesa u bë projekt dhe Skënderbeu u kthye në themelin simbolik të Shqipërisë së re. Risjellja në vëmendje e figurës së tij, skaliti në faqet e gazetës Përlindja e Shqipëniës dhe njëkohësisht në ndërgjegjen kombëtare të shqiptarëve portretin e Heroit Kombëtar, që pavarësisht emrit të tij mysliman, mbartte identitetin e tyre evropian. Mesazhi që vjen nga ajo periudhë mbetet aktual: identiteti nuk është vetëm trashëgimi pasive, por zgjedhje aktive dhe ndërtim i vazhdueshëm: për shqiptarët, ky ndërtim filloi që nga dita kur flamuri i Skënderbeut u ngrit sërish në Vlorë, më 28 nëntor 1912.
* Autorja ka trajtuar më parë pjesë të kësaj teme në revistën “Studime Historike” (nr. 3-4/2021), ndërsa ky version është përpunuar posaçërisht për lexuesin e gazetës “Dielli”
* Termi “ligjërim i jashtëm” në këtë prezantim përdoret në kuptimin e ligjërimit që Qeveria e Përkohshme shqiptare dhe kryetarit i saj Ismail Qemal Vlora përdorte jashtë shtetit, në raport me Fuqitë e Mëdha dhe Perandorinë Osmane. Ndërsa “ligjërim i brendshëm” ka parasysh diskursin e përdorur brenda shtetit, midis vetë shqiptarëve.
