/ Nga: PhD: Xhavit LIPAJ, Andermatt /
Abstract
Në këtë artikull, eksplorohet dialektika ndërmjet jetës si një akt ontologjik i vetëkonstituimit dhe marrëzisë si një modalitet entropik i dekonstruksionit ekzistencial. Duke përdorur një ndërthurje të hermeneutikës fenomenologjike, epistemologjisë kritike dhe metafizikës post-strukturaliste, artikulli propozon një teori të re mbi bashkëvarësinë e jetës dhe marrëzisë si procese simbiotike në kuadrin e një ontologjie të lëngshme.
- Hyrje: Kriza e kuptimit në Epokën e shkatërrimit Semiotik
Në shekullin e njohur si hiper-modernitet, marrëzia nuk mund të konsiderohet më një devijacion nga norma racionale, por një topologji alternative e vetë jetës. Jeta dhe marrëzia, si dy vektorë polarë, ndërthuren në një teksturë paradigmatike ku subjektiviteti shpërbëhet nëpërmjet vetë-hipostazimit të absurdit.
- Fenomenologjia e Jetës: Prekja e Botës si akt marrëzie
Heidegger argumentonte se “Da sein” “me qenë aty” është “në-botë” përmes kujdesit; megjithatë, kjo hedhje eksistente në botë është vetvetiu një akt radikal i marrëzisë. Çdo përpjekje për të kuptuar botën në mënyrë koherente, mbart në thelb një tentativë tautologjike për ta mbyllur të hapurën, për të kategorizuar të pakategorizueshmen.
Për këtë arsye, jeta nuk është veçse një projekt gjithmonë i dështuar i kapjes së Totalitetit në një rrjet finitudinal konceptesh.
- Marrëzia si strukturë e brendshme e Vetëdijes
Në një perspektivë që shkon përtej Lacan-it dhe Derrida-s, marrëzia nuk është deficiti i logos-it, por kushti “sine qua non”, “pa të nuk është e mundur” i vetë operacionit të vetëdijes. E palogjikshmja nuk është jashtë logos-it; ajo është intimiteti i tij më i thellë. Çdo akt racionalizimi presupozon një akt primitiv transgresioni, një akt ku mendimi pranon vullnetarisht të harrojë origjinën e vet të çmendur.
- Ontogjeneza e Marrëzisë: Ndërtimi dhe shkatërrimi i Vetvetes
Në një analizë ku bashkohen teoritë e Deleuze dhe Guattari-t mbi “trupin pa organe” dhe teoritë klasike të individimit (Simondon), mund të thuhet se marrëzia është produkti natyror i tensionit të pandërprerë midis formës dhe materies, midis determinizmit dhe kaosit. Jeta nuk është veçse një tentativë të çmendur për të ngritur struktura të përkohshme në një oqean ontologjik të padisiplinuar.
- Ekzistenca si performancë Marrëzie: Nga Tragjedia te ironia Kozmike
Në një nivel meta-ekzistencial, vetë përpjekja për të “jetuar” është një akt performativ ku subjekti mishëron komikën tragjike të vetë ekzistencës. Tragjedia e jetës nuk qëndron në kufizimet e saj, por në vetë absurditetin e angazhimit me kufizimet, në mënyrën si vetëdija, duke ditur për dështimin final, vazhdon të improvizojë kuptime të përkohshme.
- Konkluzion: Jetë Marrëzie ose Marrëzi e Jetës?
Në fund, çdo ndarje midis jetës dhe marrëzisë është artificiale. Ato janë një e vetme strukturë në tension, një poliritmi kaotik i të qenit në botë. Marrëzia nuk është një fatkeqësi për t’u shmangur, por mediumi ontologjik përmes të cilit jeta bëhet vetvetja, një ekzistencë që lëkundet midis harresës dhe ndriçimit, midis krijimit dhe rrënimit.
- Diskursi i Marrëzisë: Hermeneutika e shkëputjes nga Logos-i
Michel Foucault, në “Histori e Marrëzisë në Epokën Klasike”, pohon se marrëzia nuk ka qenë gjithmonë një anomali përjashtuese, por një figurë themelore në konstituimin e subjektivitetit modern. Duke përdorur një aparat arkeologjik të pushtetit dhe dijes, Foucault vëren:
“Në atë çka quhet civilizim, marrëzia nuk është përjashtuar, por është organizuar si një kundërstrukturë e logos-it: një kujtesë e fshehur e limiteve të arsyes.”
Në këtë kuptim, marrëzia është më shumë se simptomë; është arkitektura e padukshme e kufirit epistemologjik, një nënvetëdije kolektive që siguron strukturimin e racionalitetit.
- Auto-De(s)truktiviteti i Subjektit: Jeta si një strategji e dështuar
Duke ndjekur trajtat më të errëta të mendimit të Georges Bataille, mund të shihet që vetë akti i jetesës është një formë shpërdorimi të tepruar (dépense), një ofertë e palogjikshme ndaj absurdit të qenies. Bataille shkruante:
“Vetë jeta është një lojë humbëse e shkatërrimit të energjisë, një akt sakrifice që nuk kërkon shpagim.”
Në këtë optikë, jeta nuk është ndërtim i qëndrueshëm, por një akt ekstatik i vetë-marrëzisë produktive, ku subjekti i jetës është gjithmonë një subjekt që digjet në flakën e konsumit të vetvetes.
- Ontologjia e Ambivalencës: Nocioni i ‘Fajit Origjinal’ në jetesën e Marrë
Në dritën e mendimit të Paul Ricoeur mbi simbolikën e fajit, mund të argumentohet se marrëzia nuk është thjesht një anomali psikike, por një gjendje ontologjike që i paraprin çdo akti moral ose imoral. Vetë fakti i ekzistimit, i hedhjes së njeriut në qenie, është një akt që mbart në vete një vulë fajësie, një marrje përsipër të marrëzisë si fat. Ricoeur shprehet:
“Të ekzistosh është të dish, në mënyrë të pavetëdijshme, për barrën e pamundësisë për të qenë i pafajshëm.”
Në këtë kuadër, marrëzia shfaqet si një gjuhë e fshehtë e mungesës së shfajësimit, një ekspresion i pashmangshëm i dëshpërimit për të qënë.
- Lëvizja Spiralore e Jetës dhe Marrëzisë: Një Topologji e Re
Duke ndjekur konceptet deleuziane të “ndryshimit të pastër” dhe “rrjedhës së dëshirës”, mund të imagjinojmë jetën dhe marrëzinë jo si dy pole statike, por si flukse të ndërsjella, që krijojnë një spiralë të pafund të konstituimit dhe dekompozimit të subjekteve.
Deleuze dhe Guattari në “Anti-Oedipus” thonë:
“Dëshira është revolucionare, sepse nuk i nënshtrohet asnjë finalizmi ose teleologjie. Ajo rrjedh dhe shkatërron gjithçka që përpiqet ta strukturojë.”
Në këtë model, marrëzia është vetë dinamika e jetës: një përjetim i përhershëm i pakapshmërisë së kuptimit, një kthesë e përjetshme drejt zhdukjes dhe rilindjes.
Përfundim reflektiv: Oda e fundit për jetesën e Marrë
Në dritën e të gjitha këtyre qasjeve teorike, mund të konkludohet që jeta dhe marrëzia nuk mund të ndahen me një bisturi të ftohtë intelektuale. Ato janë një trup i vetëm, një vallëzim i shurdhët mbi humnerën e moskuptimit, një vepër që shkatërrohet ndërsa ndërtohet, një akt dashurie ndaj të pamundurës.
Në fjalët e Nietzsche-s:
“Ne kemi nevojë për një dozë të vogël marrëzie për të arritur në të vërtetën më të thellë të ekzistencës.”
Dhe ndoshta, jeta është vetëm kjo: një hipotezë madhështore e marrëzisë që vazhdon të guxojë të mendojë se ekziston.
Apendiksi Filozofik: Konceptualizime të reja mbi Jetën dhe Marrëzinë
- Ontomarrëzia (Ontomadness)
Definicioni:
Ontomarrëzia është përshkrimi i gjendjes në të cilën akti i të qenit përmban në vetvete një kundër-projekt marrës të vetëshkatërrimit ontologjik. Në këtë perspektivë, qenia nuk është një e dhënë stabile, por një proçes vetë-destabilizimi të pandalshëm.
Teza:
Çdo qenie që ekziston mbart brenda saj një princip të brendshëm marrës që minon çdo përpjekje për konstituim koherent të identitetit. Identiteti është, pra, një iluzion i përkohshëm i mbajtur pezull mbi një abis të ontomarrëzisë.
Shembull filozofik:
Ashtu si një strukturë që ruhet në buzë të një vorbulle gravitacionale, ekzistenca është ruajtja e përkohshme përpara një tërheqjeje të pashmangshme drejt kaosit.
- Ekzistenca Entropike (Entropic Existence)
Definicioni:
Ekzistenca entropike është koncepti që shpjegon jetën si një sistem të vetëorganizuar që tenton drejt shthurjes, jo si një defekt, por si telos-in e vet natyral.
Teza:
Ndryshe nga teleologjitë klasike që presupozonin një përparim drejt perfeksionit, ekzistenca entropike sheh jetën si një lëvizje të pashmangshme drejt shpërbërjes strukturore, ku përpjekjet për rend janë akte të përkohshme reaktiviteti ndaj një fuqie të pamëshirshme çorganizimi.
Shembull filozofik:
Ngjashëm me një kështjellë rëre që rritet për një çast në breg, vetëm për t’u zhdukur nën dallgët e paepura të kaosit oqeanik.
- Marrëzia Transcendentale (Transcendental Madness)
Definicioni:
Marrëzia transcendentale përkufizon atë modalitet të të menduarit në të cilin vetë kushtet e mundësisë së përvojës përmbajnë një dozë irracionaliteti të pashmangshëm.
Teza:
Kant postulonte që përvoja është e mundur vetëm nën kushtet a priori të ndjeshmërisë dhe intelektit. Por marrëzia transcendentale thotë se këto kushte nuk janë logjikisht të plota: në vetë themelet e njohjes gjendet një shkundje irracionale, një prani e të pamundurës në vetë strukturën e mundësisë.
Shembull filozofik:
Të mendosh është njëkohësisht të zbulosh dhe të humbësh vetë themelet mbi të cilat qëndron mendimi.
Parathënie: Në Kërkim të një mendimi që përballon shkatërrimin
Në horizontet e lashta të mendimit njerëzor, jeta është parë përherë si një dhuratë hyjnore, një triumf i rregullit mbi kaosin. Megjithatë, nën këtë fasadë të ndritshme, një dridhje e padukshme ka kërcyer gjithnjë: ajo e marrëzisë, ajo e absurdit të pashpjegueshëm që shpon çdo formë dhe ngulmon nën çdo përpjekje për ndërtim.
Ky artikull qëndron përballë një intuite radikale: se jeta dhe marrëzia nuk janë dy pole të ndara, por dy emra të të njëjtit proces të dhimbshëm e të madhështor të qenies. Jeta nuk triumfon mbi marrëzinë; ajo rritet nga marrëzia, lëviz përmes saj dhe fundoset brenda saj.
Në faqet që pasojnë, nuk do të ofrohet një filozofi e stabilitetit, as një siguri racionale e ndërtuar mbi një logos të pacenueshme. Përkundrazi, këtu ngrihet një ontologji e shthurjes: një përpjekje për të menduar jo pavarësisht marrëzisë, por nëpërmjet saj. Nëpërmjet një analize të ndërthurur të hermeneutikës fenomenologjike, dekonstruktivizmit kritik dhe metafizikës së entropisë, ky artikullpropozon një formë të mendimit që pranon shkatërrimin si puls të jetës, dhe jo si dështim të saj.
Në vend të një sigurie filozofike, ky artikell ngre një sfidë:
A jemi të gatshëm të përballemi me jetën si një akt të pastër marrëzie, një ndërtim mbi një themel që gërryhet përherë nga vetvetja?
Nga Heideggeri që pa harresën e Qenies, te Derrida që shfaqi fjalën e papërfunduar, nga Bataille që adhuroi tepricën, te Deleuze dhe Guattari që vizatuan trupat pa organe, rruga e mendimit ka qenë gjithmonë më afër humnerës sesa kullave të mermerta të logjikës.
Ky shkrim nuk është një rrëfim, as një manual shpëtimi. Është një ekzaminim i pafund i një të vërtete brutale:
Se ekzistenca është një akt poetik i përkohshëm mbi një abis që nuk mbyllet kurrë.
Nëse në fund të këtij udhëtimi të lodhshëm, lexuesi arrin jo një përgjigje, por një ndjesi më të hollë për dridhjen e të qenit, atëherë ky akt i vogël, ky akt i marrë i të shkruarit, do të ketë gjetur kuptimin e vet.
Kapitulli 1: Kriza e Logos-it në Epokën Moderne
1.1. Logos-i si premtim i humbur
Në fillesat e mendimit perëndimor, logos-i, fjala, mendimi, struktura e arsyes, është trajtuar si themeli i botës. Nga Herakliti te Platoni, nga Aristoteli te Hegeli, premtimi i logos-it ka qenë premtimi i një rendi të njohshëm, të artikulueshëm dhe të stërholluar, ku gjithçka do të mbështillej në një kornizë koherente kuptimi.
Por ky premtim, që në rrënjët e veta, ishte i ndotur nga një heshtje që asnjë fjalë nuk mund ta përzinte: marrëzia që shfaqet në vetë përpjekjen për të artikuluar botën. Në këtë dritë, logos-i është, në themel, një përgjigje e dëshpëruar ndaj një realiteti që refuzon të mbërthehet.
Në epokën moderne, kjo maskë e rendit filloi të çahet: skepticizmi i radikalizuar nga Nietzsche, relativizmi epistemologjik i Foucault, dekonstruktivizmi i Derrida-s, të gjithë dëshmojnë se logos-i është tashmë një strukturë që rënkon nën peshën e vet.
1.2. Shkatërrimi i Themelit: Nga siguria Ontologjike te pasiguria Ekzistenciale
Në filozofinë klasike, si te Descartes-i, ekzistonte një bindje e qartë: nëse mund të dyshoj, atëherë jam; nëse jam, mund të ndërtoj mbi këtë themel. Megjithatë, mendimi bashkëkohor tregon se vetë akti i mendimit është i ndotur nga një marrëzi e pashmangshme, një absurditet që nuk mund të pastrohet.
Në vend të një themeli të sigurt, ne gjejmë një spirale të paqëndrueshme: çdo përpjekje për të bazuar dijen përfundon duke e minuar veten. Heidegger theksonte:
“Njeriu është hedhur në ekzistencë, dhe ky hedhje nuk mund të zotërohet kurrë plotësisht nga ai që është hedhur.”
Në këtë perspektivë, pasiguria nuk është një aksident; është kushti themelor i ekzistencës.
1.3. Marrëzia si kundërfigurë e Logos-it
Nëse logos-i kërkon të krijojë një rrjet kuptimi, marrëzia ndërpret fijet një nga një. Ajo nuk është thjesht një anomali e përkohshme, por një forcë e brendshme që dëshmon për pafuqinë e strukturës për të mbajtur rend.
Marrëzia, ashtu siç e sheh Foucault, është një zë i fshehur që flet në mënyrë të heshtur në vetë aktin e logos-it: ajo është kujtesa e përhershme e kufijve të të menduarit. Kur ne flasim, ajo që nuk mund të thuhet vazhdon të rënkojë në sfond, duke na kujtuar se çdo fjalë mbart mungesën e plotësisë.
1.4. Logos-i i rrënuar dhe mundësia e një mendimi të ri
Në kohën tonë, logos-i nuk mund të vazhdojë të pretendojë sovranitet të pacenuar. Ai duhet të pranojë marrëzinë jo si një armik për t’u mposhtur, por si një partner për të bashkëjetuar. Vetëm përmes kësaj bashkëjetese, përmes një ontologjie të prishur dhe një logjike të çara, mund të lindë një mendim i ri, më i përulur, më i sinqertë dhe më i fuqishëm.
Në fjalët e Derrida-s:
“Gjithçka fillon me një çarje: fjala lind nga pamundësia për të thënë të gjithë.”
Ky kapitull hap portën për një filozofi ku jeta dhe marrëzia nuk janë më antagoniste, por bashkë-ndërtuese të të vetmes përvojë që mund të quhet realisht e vërtetë: përvoja e rrënimit dhe të ndërtuarit të përkohshëm mbi pluhurin e heshtjes.
Kapitulli 2: Fenomenologjia e jetës si përvojë e shkëputur
2.1. Jeta si ndërprerje në qenie
Në një analizë të parë sipërfaqësore, jeta shfaqet si një rrjedhë e pandërprerë, një proces i vazhdueshëm rritjeje, ndjenje dhe ndërveprimi. Por një vështrim më i thellë zbulon krisjet në këtë narrativë: jeta është një ndërthurje e çastesh të ndërprera, të fragmentuara, të pamundura për t’u lidhur në një totalitet koherent.
Në këtë linjë, fenomenologjia moderne, duke filluar nga Husserl-i, na mëson se përvoja është gjithmonë ekstazë dhe distancë: ne nuk kapim kurrë vetë jetën në vetvete, por gjithmonë vetëm jehonat, trajtat e saj të humbura në shikime të pjesëshme.
Heidegger theksonte:
“Ne nuk jetojmë përbrenda një bërthame që mund ta kapim; ne shtrihemi gjithmonë përtej vetvetes, në një hedhje që nuk zotërohet.”
Në këtë kuptim, jeta nuk është përmbushje, por një serë projektesh të papërfunduara, një seri thirrjesh që kurrë nuk realizohen plotësisht.
2.2. Fenomeni i shkëputjes: Përvoja si Humnerë
Çdo përpjekje për ta konceptuar përvojën si një bërthamë të mbyllur dështon para faktit brutal: përvoja është thelbësisht një përvojë e humbjes së përvojës.
Në çdo akt të vetëdijshëm, një pjesë e realitetit ikën, fshihet, zhduket në rrjedhën e kohës. Kjo pamundësi për të mbajtur totalitetin krijon një tension të brendshëm: një huazim të përhershëm nga një e kaluar që na lë çdo çast, dhe një e ardhme që na reziston.
Marrëzia lind pikërisht në këtë hendek: në përpjekjen e dëshpëruar për të kapur të pakapshmen, për të mbushur një boshllëk që është kusht themelor i qenies sonë.
2.3. Në Buzë të Ndjenjës: Shfaqja e Marrëzisë në vetëpërjetim
Në eksperiencat më të thella, dhimbje ekstreme, dashuri e verbër, dëshpërim i skajshëm, shkëputja bëhet më e dukshme: nuk jemi më të lidhur me botën përmes një ure të sigurt kuptimi, por endemi në një hapësirë të ngatërruar ku vetë ndjenja shkatërron themelet e identitetit.
Siç shkruante Bataille:
“Në ekstazë, subjekti shpërthen nga brenda vetes dhe nuk është më një qenie, por një ndjenjë e pastër e zhveshur nga çdo kuptim.”
Në këtë rrëfim, marrëzia nuk është një patologji. Është ndoshta momenti më i sinqertë i përvojës njerëzore: çasti ku qenia dorëzohet pa kushte para misterit të vetvetes.
2.4. Përvojë fragmentare dhe lindja e një Jete të re
Nëse pranojmë që përvoja është e ndërprerë dhe fragmentare, atëherë jeta nuk është një vijë e drejtë, por një koleksion copëzash, një arkipel momentesh të papajtueshme, që krijojnë vetëm iluzionin e një vazhdimësie.
Në këtë pamje të fragmentuar, çdo veprim është një akt rebelimi kundër shpërbërjes së natyrshme: një përpjekje për të thurur një rrëfim aty ku ekziston vetëm shpërndarja.
Por pikërisht kjo përpjekje e dëshpëruar për të ndërtuar kuptim mbi një tokë të krisur është ajo që i jep jetës një bukuri tragjike, një madhështi të përkohshme, një ontomarrëzi të pavetëdijshme.
Përmbledhje:
Në këtë kapitull, është zhvilluar ideja se jeta nuk është një vijimësi e qetë, por një seri ndërprerjesh të dhimbshme dhe të pakuptueshme. Në këtë ndërprerje, lind marrëzia – si shenjë dhe si kusht i ekzistencës.
Kapitulli 3: Ontomarrëzia: Shkatërrimi si kusht i Qenies
3.1. Pse Jeta nuk është një ndërtim, por një shkatërrim i ngadalshëm
Në traditën filozofike perëndimore, është ruajtur përherë ideja se jeta është një ndërtim – një ngjitje drejt përsosmërisë, drejt një forme të realizuar plotësisht. Kjo ideologji e progresit është rrënjosur thellë në çdo vizion të vetëdijes dhe të shoqërisë.
Por realiteti i fshehtë, ai që zbulon mendimi i vërtetë kritik, është ky:
jeta nuk ndërton mbi një themel të palëkundur; ajo mbijeton mbi një terren që gërryhet vazhdimisht nga brenda.
Në këtë kuptim, çdo akt jetësor është një kompromis i dhimbshëm midis forcës për të krijuar dhe fuqisë së pashmangshme të shkatërrimit.
Ky tension i brendshëm ndërmjet jetës dhe shpërbërjes është ajo që quajmë ontomarrëzi.
3.2. Ontomarrëzia: Një definim i ri i qenies
Le të përpiqemi të japim një përkufizim rigoroz:
Ontomarrëzia është kushti në të cilin akti i të qenit përfshin në thelb të vet një prirje të pandalshme drejt shpërbërjes së vetvetes.
Në këtë model, qenia nuk është një substancë e plotë dhe statike, por një dinamikë e vazhdueshme vetë-shkatërrimi, ku ekzistenca mbijeton vetëm si tension, si përpjekje e pashpresë për të ruajtur një formë përpara një rënieje të natyrshme në kaos.
Ndryshe nga konceptet tradicionale të qenies si qëndrim ose ekzistencë e vetëqëndrueshme, këtu propozohet një qenie që jeton duke u tretur, ndriçon duke u fikur, qëndron vetëm në saje të një lëkundjeje të përhershme.
3.3. Simbolika e shkatërrimit të brendshëm
Në mitologjitë e lashta, figura e Zjarrit që shkatërron dhe rigjeneron gjithçka, si Feniksi që rilind nga hiri i vet, është një metaforë e përsosur e ontomarrëzisë.
Në këtë frymë, çdo moment jetësor është një proces konsumimi të vetvetes: një akt ku qenia digjet në flakën e ekzistencës së vet, jo për të arritur një fund të qëndrueshëm, por thjesht për të qenë për një çast të shndritshëm, për një çast të pashpjegueshëm.
Në këtë logjikë, jeta është një flijim i përhershëm ndaj vetë marrëzisë që e prodhon dhe e shkatërron.
3.4. Filozofia e Marrëzisë si Vetë-Shkatërrim i vetëdijshëm
Në një analizë të fundit, mund të themi:
nuk është se jeta vuan nga marrëzia.
Është se jeta është marrëzia në aktin e saj më të lartë të vetëdijes.
Kur subjektet arrijnë të kuptojnë se të jetuarit është një proces i pashmangshëm i tretjes, atëherë lind ajo që mund ta quajmë një marrëzi e vetëdijshme: një kapje e dhimbshme, por gjithashtu poetike, e realitetit të shkatërrimit si të vetmen formë të mundshme të ekzistencës.
Në këtë këndvështrim, çdo filozofi që synon të shpëtojë njeriun nga marrëzia është në thelb një akt i dështuar.
Filozofia e jetës së vërtetë është ajo që përqafohet nëpërmjet një ndjeshmërie të thellë për dështimin, për kalueshmërinë, për thyerjen e të gjitha shpresave të rreme të totalitetit.
Përmbledhje:
Në këtë kapitull, është përcaktuar nocioni i ontomarrëzisë si shkatërrim i brendshëm, si kusht themelor i qenies dhe si dinamikë e vetë përvojës së jetesës.
Kapitulli 4: Ekzistenca Entropike: Jeta si shpërbërje e pandalshme
4.1. Entropia si Metafora e fundit të çdo strukture
Në termat fizikë, entropia mat nivelin e çrregullimit në një sistem të mbyllur. Ligji i dytë i termodinamikës na mëson se çdo sistem natyror, në mungesë të ndërhyrjeve të jashtme, priret drejt një rritjeje të entropisë, drejt një gjendjeje të energjisë së shpërndarë dhe të strukturave të prishura.
Ky parim i pandryshueshëm i natyrës, kur merret në fushën e filozofisë së qenies, na tregon një të vërtetë brutale:
Çdo përpjekje për të ndërtuar formë, për të ruajtur jetë, për të mbajtur identitet, është në thelb një luftë e humbur kundër një rryme të padukshme që gjithmonë na rrëzon drejt çorganizimit.
Në këtë kuptim, ekzistenca nuk është një triumf, por një akt rezistence të përkohshme përpara shkatërrimit të pashmangshëm.
4.2. Ekzistenca Entropike: Një Koncept i ri i jetesës
Ekzistenca Entropike është mënyra e të qenit në të cilën çdo akt krijimi, çdo formë e vetëdijes, mbart në vete një dëshmi të domosdoshme të shpërbërjes së saj.
Në këtë perspektivë, jeta nuk është një udhëtim drejt ndriçimit përfundimtar, por një seri përpjekjesh të vogla dhe të përkohshme për të ruajtur kuptimin në një univers që natyrshëm anon drejt rrënimit.
Në një farë mënyre, çdo jetë është një përpjekje për të vonuar humbjen e plotë, jo për ta shmangur atë.
4.3. Jeta si fluks i çorganizimit
Në mënyrë klasike, ne mendojmë për jetën si ndërtim: ne mësojmë, rritemi, ndërtojmë struktura personale dhe kolektive.
Por nën këtë iluzion të ngjitjes, operon një proces më i thellë: jeta, duke krijuar veten, shkatërron veten.
Sa më shumë rritet kompleksiteti i një sistemi, aq më shumë rritet entropia e brendshme dhe potenciali për kolaps.
Deleuze dhe Guattari, në Anti-Oedipus, vënë në dukje:
“Çdo formë është gjithmonë në rrezik të shndërrohet në rrjedhë të pastër.”
Në këtë mënyrë, identiteti, struktura, jeta, janë të gjitha vetëm faza të përkohshme të një rrjedhe të pandalshme shpërbërjeje.
4.4. Etika e jetës Entropike
Nëse pranojmë që ekzistenca është esencialisht entropike, atëherë vetë mënyra si jetojmë ndryshon rrënjësisht.
Nuk jetojmë për të ruajtur një ndërtim të përjetshëm, një utopi, një identitet fiks, një “finalizim” të qenies.
Jetojmë për të krijuar momente kuptimi të përkohshëm, për të ndriçuar çaste të veçanta brenda errësirës së përgjithshme që përhapet gjithmonë më shumë.
Në këtë etikë të re, krijimi nuk është një premtim për pavdekësi, por një akt rebelimi ndaj rënies së pashmangshme.
Është akt dashurie ndaj asaj që zhduket, akt mirënjohjeje ndaj asaj që rrëshqet nga duart tona, akt marrëzie sublime për të përqafuar jetën në kulmin e shkatërrimit të saj.
Përmbledhje:
Në këtë kapitull pamë që jeta nuk është një lëvizje drejt një përjetësie të ndritshme, por një rrjedhë drejt çorganizimit, ku çdo strukturë është një rebelim i përkohshëm kundër shpërbërjes së vet.
Kapitulli 5: Marrëzia Transcendentale: Kufijtë Irracionalë të mendimit
5.1. Kërkimi i themelit të pastër: Një Iluzion i shekullit të arsyes
Në traditën moderne, sidomos tek Kant-i, mendimi filozofik përpiqet të gjejë kushtet transcendentale të mundësisë së përvojës: ato struktura a priori që bëjnë të mundur njohjen. Mendimi është shpresa e ndërtimit të një arkitekture të pastër mbi bazën e formave të ndjeshmërisë dhe kategorive të intelektit.
Por ajo që më vonë do të zbulohet nga dekonstruksioni dhe nihilizmi modern është fakti shqetësues:
vetë kushtet që bëjnë të mundur mendimin janë të infektuara nga një çekuilibër i pashpjegueshëm, një impuls irracional që nuk mund të neutralizohet.
Në vetë themelin e çdo mendimi që kërkon kuptim, gërvishtet një çarje: një marrëzi themelore.
5.2. Çarja në Themel: Marrëzia që lind para arsyes
Nëse ndjekim këtë vijë mendimi, atëherë duhet të pranojmë:
Marrëzia nuk është një devijim i mëvonshëm nga mendimi racional.
Marrëzia është origjina e vetë mundësisë për të menduar.
Para se të ekzistojë konceptimi i një rendi racional të botës, ekziston një tronditje, një dridhje e papërcaktueshme, një intuitë kaotike që e bën të mundur konceptimin vetë.
Mendimi lind jo nga rendi, por nga një ngjarje e papritur, një çarje që kërkon të mbyllet, por që kurrë nuk mund të mbyllet plotësisht.
Derrida e përshkruan këtë në mënyrë të ndriçuar:
“Në zemrën e logos-it është një shenjë që nuk është më e lidhur me asnjë kuptim origjinal: një prani e mungesës.”
5.3. Marrëzia Transcendentale: Një përkufizim
Le ta japim këtë koncept të ri në mënyrë rigoroze:
Marrëzia transcendentale është ajo prani e brendshme e çarjes, shpërndarjes dhe irracionalitetit që shfaqet në vetë kushtet e mundësisë së përvojës dhe të mendimit.
Në këtë kuptim, çdo njohje është një marrëzi e kontrolluar;
çdo përvojë është një shkelje ndaj një rrëmuje të brendshme që na bën të ndiejmë, të mendojmë, të jemi.
Mendimi nuk është më një instrument i pastër, por një formë e rafinuar e marrëzisë, një përpjekje heroike dhe qesharake për të sistematizuar atë që nuk mund të sistemohet.
5.4. Një mendim që përqafon Marrëzinë
Nëse e pranojmë marrëzinë transcendentale, atëherë duhet të braktisim përpjekjen për një mendim totalitar, një mendim që mbulon gjithçka me koherencë të përkryer.
Në vend të një filozofie që pretendon kontroll të plotë, duhet të përqafojmë një filozofi që punon me çarjen, që lë hapësirë për të pamendueshmen, që respekton ndërprerjen dhe shpërbërjen në vetë gjirin e konceptit.
Në këtë mënyrë, mendimi bëhet një akt i thellë i respektit ndaj misterit, një akt marrëzie të ndritshme, ku jemi të ndërgjegjshëm që çdo fjali, çdo sistem, çdo përkufizim është një përpjekje e dëshpëruar për të kapur të pakapshmen.
Në fjalët e Maurice Blanchot:
“Shkrimi ndodh atje ku fjala bie, ku mendimi nuk përfundon, por mbetet i hapur për humbjen e tij.”
Përmbledhje:
Në këtë kapitull, pamë që marrëzia nuk është thjesht një aksident i mendimit racional, por kushti i tij themelor. Marrëzia transcendentale është çelja nga ku vetë mendimi shpërthen, gjithmonë i dënuar të jetë i paplotë dhe i ndërprerë.
Kapitulli 6: Topologjia e Marrëzisë: Spiralja e kuptimit dhe shpërbërjes
6.1. Pse Marrëzia nuk është një gjendje Statike
Në imazhin popullor, marrëzia shihet si një “gjendje”, një fiksim, një rënie nga racionaliteti në kaos.
Por në një kuptim më të thellë, marrëzia nuk është një situatë e ngrirë.
Ajo është një dinamikë: një lëvizje e përhershme ndërmjet ndërtimit të kuptimit dhe shkatërrimit të tij.
Në këtë kuptim, marrëzia është ritmi i brendshëm i jetës dhe mendimit: një përpjekje e përjetshme për të ngjitur forma mbi një terren që rrëshqet pa pushim nën këmbët tona.
6.2. Figura e Spiralës: Një Topologji e re e Ekzistencës
Në vend të një vijë të drejtë (përparim racional) apo të një rrëzimi të papritur (rënia klasike në çmenduri), marrëzia ndjek një lëvizje spirale: ajo përparon duke u kthyer rreth vetes, duke humbur kuptime dhe duke ndërtuar të reja.
Spirala është figura perfekte për të kuptuar marrëzinë:
Ajo as ngjitet plotësisht drejt një pike ndriçimi,
As rrëzohet plotësisht në një humnerë të errët.
Por rrotullohet, duke shkatërruar dhe krijuar njëkohësisht, në një akt të përhershëm të tensionit ekzistencial.
6.3. Dialektika e kuptimit dhe shpërbërjes
Çdo akt i mendimit, çdo përpjekje për të kuptuar botën, fillon me një impuls të marrë: një dëshirë për të fiksuar atë që në vetvete është e rrjedhshme.
Kuptimi lind për një çast, si një yll që ndizet në errësirë, vetëm për të filluar menjëherë procesin e shuarjes së vet.
Në këtë dialektikë të brendshme, marrëzia luan rolin e dyfishtë:
Ajo nxit lindjen e kuptimit, sepse tensioni i çorganizimit nxit mendimin për të krijuar rend.
Ajo shkatërron çdo kuptim të ngritur, sepse asnjë formë nuk mund të mbijetojë përballë rrjedhës së entropisë ontologjike.
Në këtë mënyrë, marrëzia është si një zjarr që e frymëzon poetin dhe që djeg librin që ai shkruan.
6.4. Topologjia e spiralës në jetë dhe ndjenjë
Në përvojën njerëzore, këtë spiralë e ndjejmë në mënyrë shumë të prekshme:
Një dashuri që fillon me ekstazë dhe përfundon në mall të dhimbshëm.
Një projekt që ngrihet mbi entuziazëm dhe fundoset në dështim dhe zhgënjim.
Një kuptim i ri që zbulohet dhe më pas shpërbëhet në skepticizëm.
Kjo lëvizje e përjetshme nuk është një tragjedi që duhet të parandalohet:
është thelbi i përvojës autentike.
Të jetosh, atëherë, nuk është të kërkosh stabilitet absolut.
Të jetosh është të vallëzosh me spiralën, të pranosh ritmin e ndriçimit dhe rrënimit, të mbartësh marrëzinë si frymë e vetë jetës.
Në fjalët e Deleuze:
“Nuk ka vijë të drejtë të qenies; ka vetëm kthesa, qarkullime, rrjedha që thurrin ngjarjen.”
Përmbledhje:
Në këtë kapitull ndërtova idenë që marrëzia nuk është një ndalesë, por një spiralë e përhershme e ndërtimit dhe shpërbërjes së kuptimit. Jeta, mendimi, ndjenja, të gjitha ndjekin këtë ritëm të pandalshëm të tensionit ndërmjet formës dhe rrënimit.
Kapitulli 7: Subjekti si një projekt i pamundshëm
7.1. Miti i një Vetjeje të qëndrueshme
Tradicionalisht, subjekti, njeriu si vetëdije, si unë, është menduar si një qenie e stabilizuar: një ndërgjegje që zotëron veten, një bosht i brendshëm mbi të cilin ndërtohet çdo përvojë dhe veprim.
Por në epokën postmoderne, ky mit filloi të shembet.
Freud-i, Lacan-i, Derrida, Deleuze, të gjithë zbuluan një të vërtetë të frikshme:
Subjekti nuk është një qenie e plotë; është një ndodhi e përkohshme, një ndërtim që nuk mbyllet kurrë, një mungesë që përpiqet të mbulojë vetveten me imazhe të përkohshme stabiliteti.
7.2. Identiteti si strukturë e çarë
Çdo përpjekje për të ndërtuar një identitet është një akt poetik mbi një çarje.
Identiteti nuk është një thelb i pandryshueshëm; është një tekst i thurur mbi mungesën, një rrëfim që përpiqet të fshehë faktin që nuk ka një qendër të plotë brenda nesh.
Në këtë kuptim, subjekti është një hapësirë e zbrazët që mbushet me simulakra, me maska, me përsëritje të përkohshme të vetvetes, në përpjekje për të krijuar një ndjesi të rreme stabiliteti.
Siç shkruan Lacan:
“Unë jam aty ku nuk mendoj, dhe mendoj aty ku nuk jam.”
Subjekti, pra, është gjithmonë më shumë një mungesë sesa një prani.
7.3. Subjekti si Projekt: Një ndërtim pa fund
Në këtë perspektivë, subjekti është një projekt i pafund, një ndërtim që vazhdimisht dështon dhe ringrihet, një përpjekje e përhershme për të mbajtur një figurë të vetes mbi një rrjedhë të pandalshme ndryshimi.
Çdo akt identifikimi, “unë jam ky”, “unë jam ai”, është një shenjë e përkohshme mbi një oqean pa breg, një përpjekje për të kapur në një emër atë që nga natyra e vet rrëshqet nga çdo emër.
Në këtë kuptim, jeta është një proces i përhershëm auto-krijimi dhe auto-shkatërrimi.
7.4. Pamundësia e finalizimit të Vetvetes
Në mënyrë tragjike dhe poetike, çdo subjekt është i dënuar të mos e përmbushë kurrë veten.
Gjithçka që mund të bëjmë është të ndërtojmë versione gjithnjë e më të holla të vetes, të prodhojmë rrëfime, të krijojmë maska që mbrojnë boshllëkun e brendshëm.
Ky nuk është një defekt; është vetë struktura e subjektivitetit.
Në fjalët e Maurice Merleau-Ponty:
“Unë nuk jam një qenie që zotëron veten, por një prani që bëhet e vetëdijshme për zbrazëtinë e saj.”
Në këtë mënyrë, subjekti nuk është një përgjigje, por një pyetje e hapur, një tentativë e përhershme për të ekzistuar brenda një hapësire që reziston çdo fiksimi.
Përmbledhje:
Në këtë kapitull ideja është se subjekti, vetë identiteti ynë, nuk është një qenie e plotë, por një projekt i pafund, një përpjekje për të ruajtur kuptimin në një strukturë që shpërbëhet vazhdimisht nga brenda.
Kapitulli 8: Poetika e Marrëzisë: Meditime në buzë të humbjes
8.1. Kur Mendimi çalon dhe fjala thyhet
Në rrjedhën e mendimit të zakonshëm, fjalët na japin siguri: një strukturë, një mbështetje, një mënyrë për ta përshkruar botën.
Por në buzë të humbjes, në momentet më të thella të përvojës ekstreme,
fjalët fillojnë të thyhen, të zbehen, të bëhen të paafta për të përqafuar realitetin që na tejkalon.
Në ato çaste të heshtura ku dhimbja, ekstaza, ose vetmia e thellë përthithin gjithçka, ne ndiejmë që gjuha vetë është një pëlhurë shumë e hollë mbi një humnerë pa fund.
Marrëzia shfaqet këtu jo si një dështim i mendimit, por si fundi natyral i çdo përpjekjeje për të mbajtur kuptim mbi një boshllëk që refuzon të mbushet.
8.2. Marrëzia si Poezi e humbjes
Në këtë hapësirë të fragmentimit, marrëzia fiton një formë të re:
ajo bëhet poezi.
Jo poezi në kuptimin estetik të bukurisë, por poezi në kuptimin më të thellë të një ngjarjeje të paartikuluar:
një çast ku ekzistenca përmblidhet në një dridhje, në një shkundje të heshtur, në një shfaqje të çastit të humbjes.
Këtu, çdo mendim bëhet fragment, çdo ndjenjë bëhet një thirrje pa adresë, çdo fjalë një përpjekje e dëshpëruar për të thënë të pathënën.
Në fjalët e Rainer Maria Rilke:
“Fjala nuk e arrin gjënë e plotë: ajo veçse prek hijen e saj, në një mallkim të përjetshëm.”
8.3. Meditimi në buzë të shpërbërjes
Në buzë të humbjes, ne mund të ndalemi për një çast, jo për të kuptuar, jo për të ndërtuar një teori, por thjesht për të ndier tronditjen e të qenit.
Ky meditim është një akt marrës në vetvete:
një hapje ndaj mungesës;
një pranim i zbrazëtisë pa frikë;
një vallëzim i qetë mbi thepisjen e shpërbërjes.
Të meditohesh në këtë mënyrë është të mos kërkosh më mbrojtje në fjalë, koncepte ose sisteme, por të lejosh që vetë përjetimi i zbrazëtisë të të depërtojë, të të përthithë, të të bëjë pjesë të ritmit të fshehtë të jetës që gjithmonë lëkundet ndërmjet lindjes dhe shuarjes.
8.4. Poezi e fundit: Një Meditim në formën e shkërmoqjes
Në fund të këtij kapitulli, mund të thuhet vetëm në gjuhën e thyer të poezisë:
Në buzë të heshtjes, ku fjala thyhet,
dhe ku mendimi është një thërrimë mbi erën,
jeta fryn, pa emër, pa cak,
si një marrëzi që nuk kërkon më shpjegim.
Ne qëndrojmë në këtë buzë, jo për të ndërtuar kështjella,
por për të dëgjuar si heshtja na flet, si boshllëku pulson,
dhe si kuptimi vetë, në çastin më të kthjellët,
tretet në një lot pa fjalë.
Përmbledhje:
Në këtë kapitull është marrëzia në fund një poezi e humbjes, një përvojë që tejkalon çdo artikulim, një heshtje që përmban gjithë thellësinë dhe tragjedinë e jetës njerëzore.
Përfundim: Për një Etikë të jetesës marrëse
Në rrugëtimin e këtij artikulli nëpër këto kapituj, kuptuam një të vërtetë që pak kush guxon ta përballë:
jeta nuk është një ndërtesë e fortë mbi një themel të sigurt, por një çadër e brishtë mbi një tokë që shembet përherë.
Marrëzia nuk është një aksident që duhet mënjanuar, një rrëshqitje nga rregulli; ajo është vetë ritmi i jetesës, vetë shenjtëria e të qenit, në lëvizjen e saj të pandërprerë ndërmjet ndriçimit dhe shuarjes.
Të jetosh në mënyrë marrëse nuk do të thotë të dorëzohesh përpara absurdit, as të heqësh dorë nga përpjekja për kuptim.
Përkundrazi:
Të jetosh në mënyrë marrëse do të thotë të guxosh të ndërtosh kuptim mbi vetëdijen se ai do të shembet.
Të dashurosh jetën jo për shkak të përjetësisë së saj, por për shkak të fragilitetit të saj.
Të krijosh jo për të fituar pavdekësi, por për të përjetuar çastin ku krijimi vetë ndodh, përpara se të zhduket.
Në këtë mënyrë, etika që lind nga ky vizion nuk është një sistem normash të ngrira.
Është një qëndrim i brendshëm ndaj jetës:
Një përulësi përballë marrëzisë së qenies.
Një dashuri ndaj përkohshmërisë.
Një kurajo për të vazhduar të krijosh kuptim, edhe kur je i vetëdijshëm që ky kuptim do të tretet në boshllëk.
Në fund të fundit, çdo akt jetësor, çdo mendim, çdo dashuri, çdo vuajtje, është një lule e vogël që çel në prag të një stuhie.
Dhe bukuria e kësaj luleje nuk është pavarësia e saj nga stuhia, por fakti që ajo çel pikërisht përkundër stuhisë.
Në këtë përvojë, në këtë jetesë marrëse, gjejmë dinjitetin më të thellë të ekzistencës sonë.
Në fjalët e fundit të këtij rrugëtimi, mund të themi:
Të jesh është të marrësh pjesë në një vallëzim të bukur dhe të tmerrshëm mbi skajin e zbrazëtisë.
Të jesh është të pranosh humbjen si pjesë të dashurisë për jetën.
Të jesh është të marrësh frymë përkohësisht brenda përjetësisë së harresës.
Të jesh është të jesh marrëzisht i gjallë.
Kapitulli 9: Jetesa Marrëse në botën e thyer: Etika, Psika dhe Kultura në spiralën moderne
9.1. Etika e jetës që shembet
Nëse jeta është një akt i përkohshëm mbi një terren që shkatërrohet vazhdimisht, atëherë etika nuk mund të jetë më një sistem normash të fiksuara. Nuk ka më një “duhet” të pacënueshëm. Ajo që mbetet është një etike e lëvizshme, një qëndrim i brendshëm që ngrihet mbi ndjeshmëri dhe jo mbi rregull.
Të jetosh marrëzisht nuk është të heqësh dorë nga përgjegjësia; është të pranosh se përgjegjësia nuk lind nga e vërteta absolute, por nga kujdesi për tjetrin brenda një kohe të përkohshme. Në këtë frymë, dashuria, mëshira, guximi, nuk janë më virtyte të përcaktuara nga një rend moral, por akte rebelimi kuptimplotë ndaj një bote që nuk premton asgjë.
Siç do të thoshte Camus: “Njeriu është i vetëm, pa Zot, dhe prapë, ai është përgjegjës.”
9.2. Psikologjia e subjektit që nuk përmbahet
Në epokën moderne, ajo që quajmë çrregullim mendor mund të shihet si një simptomë e qartë e një bote që nuk e përballon më idenë e një vetjeje të thyer. Në vend që marrëzia të trajtohet si gabim, ajo është një thirrje ekstreme për kuptim, një revoltë e pavetëdijshme ndaj strukturave të kota të vetëdijes normale.
Ankthi, depresioni, identiteti i lëngshëm, nuk janë sëmundje për t’u zhdukur, por forma poetike të një vetëdije që thërret për një mënyrë tjetër jetese.
Kjo nuk është një glorifikim i dhimbjes, por një njohje se dhimbja është ndoshta më autentike sesa çdo paqe artificiale e arsyes së ndërtuar mbi iluzione.
9.3. Kultura si Ekspresion i Marrëzisë së kolektivit
Në botën digjitale, çdo individ është i ndriçuar dhe i zbehur në të njëjtën kohë. Një profil në Instagram, një status në Facebook, një video e TikTok-ut, janë shfaqje të një subjekti që ndërton identitetin në kohë reale dhe e shemb me të njëjtën shpejtësi.
Kultura moderne nuk është më një rrëfim përbashkues, por një shpërthim zërash që nuk përkojnë, një kakofoni ku kuptimi është fragment dhe performanca është më e rëndësishme se përmbajtja. Ky është një spektakël marrës, ku të gjithë bëhen aktorë në një skenë që nuk ka skenar.
Marrëzia kolektive nuk është më anomalia e shoqërisë; është vetë forma e saj dominuese.
9.4. Marrëzia si mjet mbijetese dhe krijimi
Në një botë që nuk garanton stabilitet, të jesh marrëzisht i gjallë është ndoshta forma më e lartë e guximit. Të ndërtosh kuptim kur e di që do të shembet; të dashurosh kur e di që do të humbësh; të besosh kur e di që çdo besim është i përkohshëm, kjo është poetika e jetesës marrëse.
Është pikërisht marrëzia ajo që e ndihmon njeriun të mbijetojë jo si automatik racional, por si qenie që vuan, krijon dhe mendon përtej skemës.
Në këtë mënyrë, marrëzia nuk është fundi i njeriut, por kushti i rilindjes së tij të përhershme.
Përfundim: Marrëzia si fryma e Jetës
Në përfundim të këtij rrugëtimi filozofik që kapërceu logjikën, gjuhën dhe strukturën, arrijmë në një njohje të heshtur: se marrëzia nuk është një fatkeqësi për t’u shmangur, por elementi më njerëzor i qenies. Ajo nuk është skaji i arsyes, por fillimi i thellimit të saj.
Në një botë që shemb çdo garanci, që relativizon çdo të vërtetë, që shkatërron çdo përkufizim, të jesh marrëzisht i gjallë është akti më i sinqertë i ekzistencës. Të guxosh të mendosh, të ndjesh, të krijosh, të dashurosh — jo pavarësisht nga marrëzia, por nëpërmjet saj.
Marrëzia nuk është fundi i njeriut, por çelësi i ringjalljes së tij të përditshme. Ajo është ajo që na mban të hapur për misterin, për të papriturën, për të përkohshmen — për gjithçka që nuk mund të kapet me dorën e mendjes, por që ndjehet në dridhjen e jetës.
Dhe ndoshta, në fund të fundit, jeta nuk është gjë tjetër veçse një poezi e marrë që guxon të këndojë përpara asgjësë.
Literatura:
Foucault, Michel. Folie et déraison: Histoire de la folie à l’âge classique. Gallimard, 1961.
Heidegger, Martin. Sein und Zeit. Niemeyer, 1927.
Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophrenia. University of Minnesota Press, 1983.
Bataille, Georges. La part maudite. Les Éditions de Minuit, 1949.
Ricoeur, Paul. The Symbolism of Evil. Beacon Press, 1967.
Derrida, Jacques. Writing and Difference. University of Chicago Press, 1978.